نفس در قرآن
نفس به هر دو معني در قرآن مجيد اطلاق شده است: در مورد «روح» میفرماید: {اللَّهُ يَتَوَفَّى الأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا}:[۱] خداوند ارواح را به هنگام مرگ ميگيرد. و در مورد «جسم» چنین آمده است: {قَالَ رَبِّ إِنِّي قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْسًا فَأَخَافُ أَنْ يَقْتُلُونِي}:[۲] موسى گفت پروردگارا من يكي از آنها (از فرعونيان) را كشتهام ميترسم مرا به قتل برسانند.
مناسب است در اينجا هر دو (جسم و روح) را شامل شود؛ چرا كه شگفتيهاي قدرت خداوند شامل جسم و روح است، و اختصاص به يكي از اين دو ندارد. جالب اينكه نفس در اينجا نكره آمده كه ميتواند اشاره به «عظمت و اهميت نفس آدمي» باشد؛ عظمتی مافوق تصور و آمیخته با ابهام که آن را بهصورت یک موجود ناشناخته معرفی میکند؛ همانگونه که بعضی از بزرگترین دانشمندان امروز از انسان به موجود ناشناخته تعبیر میکنند.[۳] امام علي ميفرمايد:
اتـزعـم أنك جـرم صغيـر و فيك انطوى العالم الأكبر
آیا میپنداری که تو جرم کوچکی هستی [در حالی که] در تو عالمی بزرگ نهفته است.
و در كنزالعرفان آمده: مقصود از نفس شايد «نفس كلّي» باشد كه شامل گردد تمام نفوس از نفوس ملائكه و نفوس حيوانات، نفوس جن و بشر، شايد مقصود فقط نفوس آدميان باشد. استحكام وجود نفس ناطقه، تعادل قواي نفساني و جسماني وي است و تسويه آن اشاره به توازن اعضای جسماني او است و نيز اشاره به شرافت و فضيلت نفس ناطقه انساني دارد، که از عالم ما فوق الطبيعه و عالم مجردات براي تعمير عالم طبيعت فرود آمده.
و نيز شايد اشاره به مراتب و درجات نفس دارد، از «نفس اماره» كه در وصف آن از قول حضرت یوسف آمده است:
{إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَه بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي}.[۴]
زيرا نفس طغيانگر به شدّت به بدى فرمان میدهد مگر آنكه پروردگارم رحم كند.
و «نفس ملهمه» در همین سوره مورد بحث:
{فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا}.[۵]
و «نفس لوّامه» كه خداوند به آن سوگند ياد نموده:
{لَا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيَامَه وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَه}.[۶]
به روز قيامت سوگند مىخورم، و به نَفْس سرزنشگر قسم مىخورم
و نيز آن مرتبه كمال نفس «نفس مطمئنه» است كه مورد خطاب مهرآميز مبدا و مربي خود گشته و به خطاب:
{يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّه ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَه مَرْضِيَّه فَادْخُلِي فِي عِبَادِي و َادْخُلِي جَنَّتِي}.[۷]
اي نفس مطمئنه! به سوي پروردگارت در حالي كه از او خشنودي و او هم از تو خوشنود است، باز گرد.
دعا: خدایا دل ما به نور ایمان و علم قرآن منور بفرما.
[۱]. سوره زمر، آیه ۴۲٫
[۲]. سوره قصص، آیه ۳۳٫
[۳]. تفسیر نمونه، ج۲۷، سوره شمس.
[۴]. سوره یوسف، آیه ۵۲٫
[۵]. سوره شمس، آیه ۸ و۹ و۱۰٫
[۶]. سوره قيامت، آیه ۱ و۲٫
[۷]. سوره فجر، آيات ۲۸ و ۲۹٫