زمزمه عـرفان مطالب تربيتي، عرفاني و اخلاقي و كتاب‌هاي سركار خانم طاهره سادات زرگرمرادي
حالات و مراتب نفس
برای تزکیه و اصلاح نفس باید بدانیم که در قرآن کریم برای نفس حالاتی ذکر شده از جمله:
«نفس الأمارة»، (امر کننده به بدی ها و آن بدترین حالات نفس است ).و «نفس اللوامة» یا نفس ملامتگر. و «نفس الناطقة» (المتفكرة) که مرحله تمییز بین خوب و بد است. و «عاقلة يا ملهمة»، و کمال نفس آن است که در سوره الفجر آمده است: «نفس المطمئنة، نفس الراضية، نفس المرضية».
نفس اماره: آن نفسی است که در مراتب اولی می باشد، قبل از تربیت و تهذیب آن به اخلاق حسنه و صفات حمیده،در این حالت چنین نفسی تابع شهوات، و اعمال قبیح و گناه می باشد، و تابع هدایت عقل ، و اوامر شرع نمی شود، و موعظه و نصیحت در او اثر نمی کند. و شکی نیست که چنین نفسی اگر در همین حال بدون تهذیب و تزکیه بماند، عاقبت او خسران و شقاوت است
لذا خداوند متعال فرمود: «وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا » بى ترديد كسى كه نفس را [از آلودگى پاك كرد و] رشد داد ، بر موانع و مشكلات دنيا و آخرت پيروز شد .«۹» و كسى كه آن را [به آلودگى ها و امور بازدارنده از رشد] بيالود [از رحمت حق] نوميد شد
لذا بايد نفس را مغلوب ساخت و از سالك جز مراقبت كامل نفس، چيزي توقع نمي توان داشت. قلب سلیم (یوم لا ینفع مال و بنون إلا من اتی الله بقلب سليم )
«نفس الأمارة»، (امر کننده به بدی ها و آن بدترین حالات نفس است ).
«النفس الأمارة»: و آن مرتبه تجرد حسی نفس است، و آن زمانیست که نفس حيواني در زندگي انسان كاملاً غلبه وتسلط دارد، و نفس ناطقة به هيچ وجه نمي تواند رخساره ملكوتي خود را تجلي دهد. اين نفس را نفس اماره مينامند چون اغلب امر و فرمان بكارهاي بد ميكند و در نتیجه از انسان غير از آثار حيوانيت وبهيميت سر نميزند. که در اكثر مردم و لو به طور موقت، نفوذ وغلبه دارد.
که قرآن از زبان پیامبر خدا حضرت یوسف می فرماید: وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي ۚ إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي»(من خود را از گناه تبرئه نمى كنم ؛ زيرا نفس طغيان گر به شدّت به بدى فرمان مى دهد مگر آن كه پروردگارم رحم كند ؛ زيرا پروردگارم بسيار آمرزنده و مهربان است).
نفس اماره: آن نفسی است که در مراتب اولی می باشد، قبل از تربیت و تهذیب آن به اخلاق حسنه و صفات حمیده، در این حالت چنین نفسی تابع شهوات، و اعمال قبیح و گناه می باشد، و تابع هدایت عقل ، و اوامر شرع نمی شود، و موعظه و نصیحت در او اثر نمی کند. و شکی نیست که چنین نفسی اگر در همین حال بدون تهذیب و تزکیه بماند، عاقبت او خسران و شقاوت است.
لذا خداوند متعال فرمود: «وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا » بى ترديد كسى كه نفس را [از آلودگى پاك كرد و] رشد داد ، بر موانع و مشكلات دنيا و آخرت پيروز شد .«۹» و كسى كه آن را [به آلودگى ها و امور بازدارنده از رشد] بيالود [از رحمت حق] نوميد شد
لذا بايد نفس را مغلوب ساخت و از سالك جز مراقبت كامل نفس، چيزي توقع نمي توان داشت.«نفس اللوامة» یا نفس ملامتگر، می توان گفت حالت متوسطی از نفس است که در این حال انسان اگر گناه کند خود را ملامت میکند.
«نفس لوامة»: و آن مرتبه تجرد مثالی نفس است، که مانند محکمه کوچکی است در وجود انسان که خداوند در قرآن به آن قسم یاد کرده و می فرماید:لَا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيَامَةِ ﴿١﴾وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ (به روز قيامت سوگند مى خورم ، و به نَفْس سرزنشگر قسم مى خورم)
در اين مرحلة كم كم قواي عقلي رشد و نما ميكند و انسان ميان خير وشر تميز ميكند و حس دروني در او رشد می یابد. نفس لوامه در دومین مرتبه اش قرار دارد، لوامه و ملامتگر است چون سرزنش و ملامت و عتاب می کند صاحب خود را اگر در انجام کارهای بد و قبیح ، و در ترک اعمال خوب،
پس هر اندازه که انسان در تربیت نفس خود کوشا و مراقبت آن در تمام شئون نماید، به همان اندازه نفس به صلاح و رستگاری نزدیک، و از خسران و نا امیدی دور می شود.و گفته اند نفس مثل حیوان سرکشی است که باید با تربیت و ریاضت آن را رام کرد.
پس واجب است بر همه که برای تربیت نفس خود مبادرت و مجاهدت نمایند، زیرا نجات هر فردی در قیامت و استحقاق او برای نعمتهای اخروی وابسته بمقدار موفقیتش در امر تهذیب نفس و تربیت نفس خویش است.
که خداوند متعال فرموده است:« وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَىٰ ﴿٤٠﴾فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوَىٰ»
( و اما كسى كه از ايستادن در پيشگاه پروردگارش [در قيامت براى محاسبه پرونده اش] ترسيده و وجودش را از هوا و هوس بازداشته است«۴۰» بى ترديد جايگاهش بهشت است.
«نفس الناطقة» (المتفكرة) که مرحله تمییز بین خوب و بد است.
نفس اماره: آن نفسی است که در مراتب اولی می باشد، قبل از تربیت و تهذیب آن به اخلاق حسنه و صفات حمیده، در این حالت چنین نفسی تابع شهوات، و اعمال قبیح و گناه می باشد، و تابع هدایت عقل ، و اوامر شرع نمی شود، و موعظه و نصیحت در او اثر نمی کند.و شکی نیست که چنین نفسی اگر در همین حال بدون تهذیب و تزکیه بماند، عاقبت او خسران و شقاوت است
لذا خداوند متعال فرمود: «وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا » بى ترديد كسى كه نفس را [از آلودگى پاك كرد و] رشد داد ، بر موانع و مشكلات دنيا و آخرت پيروز شد .«۹» و كسى كه آن را [به آلودگى ها و امور بازدارنده از رشد] بيالود [از رحمت حق] نوميد شد لذا بايد نفس را مغلوب ساخت و از سالك جز مراقبت كامل نفس، چيزي توقع نمي توان داشت.
«النفس الناطقية يا متفكرّة»: در اين مرحلة قوت تفكر در نفس انساني به خوبي ظاهر ميشود که نشو و نماي محسوسي دارد، که آن را ناطقه و متفكرة مينامند.و «عاقلة يا ملهمة»، و کمال نفس آن است که در سوره الفجر آمده است: «نفس المطمئنة، نفس الراضية، نفس المرضية»که با خطاب زير آمده است :يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ﴿٢٧﴾ ارْجِعِي إِلَىٰ رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً ﴿٢٨﴾ فَادْخُلِي فِي عِبَادِي ﴿٢٩﴾ وَادْخُلِي جَنَّتِي
اى جان آرام گرفته و اطمينان يافته !«۲۷» به سوى پروردگارت در حالى كه از او خشنودى و او هم از تو خشنود است باز گرد «۲۸»پس در ميان بندگانم درآى «۲۹» و در بهشتم وارد شو.
این نفس در بالاترین و اعلی مرتبه، جلیل ترین شآن و درجه خود است، و آن برای کسی است که نفس خود را با ایمان و عمل صالح به تکامل رسانده باشد
با زوال جهل از نفس خود با تحصیل معارف الهی، و طرد ظلم با اعتدال و استقامت (زیرا آنچه سد راه تکامل و استقامت انسان قرار می گیرد، جهل و ظلم است.) که خداوند در مورد انسان و تحمل او بر امانت الهی می فرماید: «انه کان ظلوماً جهولاَ» .
اگر انسان رسید به این مرتبه رفیع و درجه عظیم همانا به پیروزی و سعادت بزرگی موفق شده است. و کافیست برای او که خداوند عزوجل او را داخل می گرداند جزء بندگان خاص و برگزیده خودش به حقیقت عبودیت، و به مقام عندیت که آن بهشت قرب و انس به لقاء محبوب است. و مورد خطاب خداوند جلیل قرار می گیرد: وَادْخُلِي جَنَّتِي (اى جان آرام گرفته و اطمينان يافته ! به سوى پروردگارت در حالى كه از او خشنودى و او هم از تو خشنود است باز گرد پس در ميان بندگانم درآى، و در بهشتم وارد شو) .
چون نفس اماره ، در مرتبه تجرد حسی ، و در افق حس و ماده است، به این جهت دعوتش به التصاق به زمین و تمایل به شهوات دارد. و نفس لوامه ، در مرتبه تجرد مثالی ، و در افق قلب قرار دارد، و واسطه ای بین عقل و شهوة است لذا جاذبه اش بین این دو است.
اما نفس مطمئنه ، در مرتبه تجرد عقلی است، و در افق عقل قرار دارد لذا داعی الی کل خیر و امر کننده به همه خوبی ها ، و ناهی از هرچه بدیها می باشد..
