درسهای قرآن برای تربیت نفس و تعالی انسان
قرآن کریم، یکی از صفات مؤمنین را «صبر» بیان میکند؛ آنانی که در وقت ابتلا با مشکلها، صبر را بر جزع ترجیح میدهند، آنان «صابرین» هستند. اینان ابتلائات را امتحان الهی برای ایمان خود میدانند، و میدانند که در برابر مشکلات زندگی نباید اضطراب داشته باشند، بلکه با توجه به خداوند متعال و رفع انفعالات، از ایمان خود در برخورد با مشکلات مدد میگیرند.
پس مؤمن همیشه توکل به خدا دارد و دائم از طریق ذکر و عبادات متصل به خالق خود میباشد، و بدینوسیله آرامش مییابد، و با آرزو و امیدواری، و با توبه و انابه در برابر مشکلات مقاومت میکند.
بنابراین بهترین وسیله برای علاج، و بلکه موفقترین روش درمان در طب نفسی، در برابر غم و غصهها، و ناامیدی در برابر مشکلات زندگی، که انسان را محاصره میکنند، «کمک گرفتن از ایمان و الطاف الهی است»؛ زیرا انسان بیایمان و ضعیف الایمان چون امیدوار نیست، در برابر مشکلات ضعیفتر است. بنابراین در اضطراب و ناآرامی به سر میبرد. اما قرآن از جانب خالق هستی دستورالعملهایی برای روبروشدن با مشکلات و کسب آرامش انسان ارائه میکند.
آیات و راه حلهای قرآنی
{خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ وَإِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ}؛
عفو و گذشت را پيشه كن، و به كار پسنديده فرمان ده، و از نادانان روى بگردان. و اگر [وسوسهاى از سوى] شيطان، تو را [به خشم بر مردم و تركِ مهربانى و ملاطفت] تحريك كند، به خدا پناه جوى؛ زيرا خدا شنوا و داناست. مسلماً كسانى كه [نسبت به گناهان، و آلودگىهاى ظاهرى وباطنى] تقوا ورزيدهاند، هرگاه وسوسههايى از سوى شيطان به آنان رسد [خدا و قيامت را] ياد كنند، پس بىدرنگ بينا شوند [از دام وسوسههايش نجات يابند].
و نيز در سوره فصلت میفرمايد:
{وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَه وَلَا السَّيِّئَه ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَه كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِينَ صَبَرُوا وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ وَإِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ}؛
نيكى و بدى يكسان نيست. [بدى را] با بهترين شيوه دفع كن؛ [با اين برخورد متين و نيك] تا گاه كسى كه ميان تو و او دشمنى است [چنان شود] كه گويى دوستى نزديك و صميمى است. اين بهترين شيوه را جز كسانى كه [در زمينه خودسازى و تزكيه] پايدارى كردند، نمىيابند، و جز كسانى كه بهره بزرگى [از ايمان و تقوا] دارند به آن نمىرسند؛ و اگر وسوسهاى از سوى شيطان تو را تحريك كند [كه از اين بهترين شيوه دست بردارى] به خدا پناه ببر؛ بىترديد او شنوا و داناست.
و همانطور كه زیانهای مادي سبب قلق و اضطراب میشود، موفقيتها و نعمتهاي مادي هم سبب غرور و قلق و ترس ميشوند؛ زیرا آدمی را نگران از دست دادن آنچه دارد میکند. خداوند میفرماید:
{لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَىٰ مَافَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ}؛
بر آنچه از دست شما رفت، تأسف نخوريد، و بر آنچه به شما عطا كرده است شادمان نشويد، و خدا هيچ گردنكش خودستا را [كه به نعمتها مغرور شده است] دوست ندارد.
و قبلاً گفته شد که سبب قلق و نگرانی انسان، معمولاً بر سه محور و سه چیز است: مال وجاه و فرزند و سلامتی. از این رو خداوند متعال میفرماید:
{الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَه الْحَيَاه الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا}؛
مال و فرزندان، آرايش و زيور زندگى دنيا هستند، ولى اعمال شايسته پايدار نزد پروردگارت از جهت پاداش بهتر و از لحاظ اميد داشتن به آنها نيكوتر است.
آری! جا دارد به کلام زیبای الهی توجه کنیم و با تأمل در معنای عمیق آن به آرامشی غیرقابل وصف نائل شد؛ بخصوص اگر کسی تو را آزرده خاطر کرد.
آری ای عزیزان! من بارها آنرا تجربه کردهام و با تمسک به این آیه نورانی، آرامش و لطف الهی نصیبم شده است. آنجا که میفرماید:
{…وَلَا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّه لِلَّهِ جَمِيعًا هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ}؛
در این آیه خداوند به پیامبرش در مقابل اذیت و آزار و کلمات ناروای مخالفان او میفرماید حرفهای آنها تو را محزون و ناراحت نکند.
آری آگاه باشيد! يقيناً دوستان خدا نه بيمى بر آنان است و نه اندوهگين مىشوند. آنان كه ايمان آوردهاند و همواره پرهيزكارى دارند. قطعاً آنان را در زندگى دنيا وآخرت بشارت است [در دنيا به وسيله وحى و در آخرت به خطاب خدا و گفتار فرشتگان] در كلمات خدا [كه وعدهها و بشارتهاى اوست] هيچ دگرگونى نيست؛ اين است كاميابى بزرگ. میفرماید:
گفتار [بىاساس و تبليغاتِ نارواىِ] مخالفان تو را غمگين نكند؛ زيرا همه عزت و توانمندى براى خداست؛ او شنوا و داناست.