تفسیر عرفانی و تربیتی سوره حمد 

 الرحمن الرحیم

تکرار کلمه «الرحمن الرحیم» پس از رب العالمین ، لطف خاصی دارد :که ربوبیت حق از جهت قهر و غلبه و فشار بر موجودات نیست، بلکه از جهت دو رحمت «خاص و عام» است که موجودات در پرتوی این دو نوع رحمت پرورش می یابند و هر مربی و معلم و حاکمی آنگاه تربیتش به ثمر می رسد که با مهر و محبت باشد.پس این کلمه در حقیقت تکرار نیست.

در «بسم الله» که آغاز است ، رحمان و رحیم وصف بلا واسطه ذات می باشد . و در سوره حمد، وصف با واسطه ربوبیت است که مقیدتر و محدودتر می شود.

رحمت در انسان عاطفه و احساس لطیفی است که منشأء حس کمک و خیر اندیشی و خیرخواهی گردد و از انجام تقاضای این عاطفه بدون نظر به پاداش لذت برد ، و در باره خداوند از جهت آثار و ظهور رحمت است ، نه ثأثیر و انفعال.

این عاطفه خیر یا خوی انسانی مانند استعدادها و فضائل در ضمیر انسان نهفته است.توجه به مبدأ رحمت و آثار آن و تکرار این کلمه، این عاطفه را بیدار می سازد و بکار می اندازد تا آنکه قلبش سرچشمه رحمت شود . و از زبان و عملش بسوی دیگران جاری شود.

اثر تکرار و تذکر همه صفات و نامهای خداوند همین است که معنا و حقیقت آن در انسان مستعد ظهور می نماید.

 الرحمن الرحیم

خداوندی که بخشنده و بخشایشگر است ، و رحمت عام و خاصش همه را رسیده.

معنی «رحمن و رحیم » در بسم الله بیان شد. و نیازی به تکرار نیست .

خداوند دو نوع رحمت دارد : یکی رحمت مطلقه که مقابل ندارد ، و دیگر رحمت خاصه که مقابل غضب است.رحمت مطلقه که فراگیر است ، و شامل مؤمن و کافر می شود، ولی رحمت خاصه مخصوص متقین است که می فرماید: «فسأکتُبُها للذین یتقون» 

آری ! آن معارف ، آن علوم الهیه ، آن توفیق انجام کار خیر در دنیا ، بهره مندی از بهشت در آخرت ، اینها همه جزو مصادیق رحمت رحیمیه است.

توجه به یک نکته مهم

اما نکته ای که در اینجا بیان می شود این است که :این دو صفت که از مهمترین اوصاف الهی است در نمازهای روزانه ما حداقل «۳۰ بار » تکرار می شود (دو مرتبه در سوره حمد و یک مرتبه در سوره های بعد از آن می خوانیم) و به این ترتیب «۶۰ مرتبه » خدا را به صفت رحمتش می ستائیم .۳۰ مرتبه با اسم رحمن و ۳۰ مرتبه با اسم رحیم.

در نماز تکرار «رحمن » در سوره حمد ۲ و سوره بعد از آن ۱ مرتبه ۲ +۱ =۳
۳ در ۱۰ رکعت (دو رکعت نمازهای پنجگانه ) میشود ۳۰ ، و رحیم هم ۳۰ میشود
«۶۰ » مرتبه در روز خدا را به صفت رحمتش یاد و حمد می کنیم (ستائیم )!

 برداشت اخلاقی

رحمت از جلوه های اسماء جمالیه حق بشمار می آید. که خدای سبحان با بسط و اعطاء آن ، باعث حفظ نظام و بقاء نسل گردید.
که اگر رحمت و رأفت عطوفت نبود ، هیچ حیوان و انسانی تحمل رنج بی پایان حیات ، و زحمات طاقت فرسای تربیت فرزندان را بخود نمی داد . در نتیجه نظام فردی و اجتماعی دچار اخلال و اضمحلال می شد.

و حتی می توان گفت ، همین رحمت و رأفت بوده که موجب شده انبیاء عظام و علماء اعلام برای خارج کردن بشر از چاه عمیق نفسانیت ، و ظلمات حیوانیت ، بسوی نور و جلوات حق و انسانیت ، آن همه مشقات و مصائب کمرشکن این رسالت الهی را بجان دل می خریدند.

قرآن کریم از رسول اکرم(ص) با چنین خصوصیتی یاد می کند که او «رحمة للعالمین» برای شما ـ عالمیان ، رحمت است.تا جائی که رنج بردنتان برای او گرانست و بشما علاقه وافر دارد و با مؤمنان مهربان و رحیم است.

و در جای دیگر می فرماید:«لعلک باخِعٌ نفسک الا یکونوا مؤمنین » (شاید خویشتن را تلف کنی که چرا آنها مؤمن نمی شوند).

انسانی که موفق به کسب اخلاق فاضله و تخلق به فضائل نفسانیه گشته ، همواره سعی می کند در زندگی خود با همه افراد بشر با رحمت و محبت برخورد کند.

سوال : چرا صفات دیگر در بسم الله نیامده؟یعنی چرا در بسم الله ، پس از نام مخصوص «الله» تنها روی صفت «رحمانیت و رحمیت » او تکیه می شود ، و چرا سخنی از بقیه صفات در این موضع حساس به میان نمی آید؟

یعنی چرا استمداد از خدا با این دو اسم است ؟

نکته اینست که :در آغاز هر کار لازم است که از صفتی استمداد کنیم که آثارش در سراسر جهان پرتو افکن است ، و آن رحمت خداست که همه موجودات را فرا گرفته و گرفتاران را در لحظات بحران نجات بخشیده است.رحمت خداوند بقدری گسترده است که همه عالم هستی را فرا گرفته.

بهتر است این حقیقت را از زبان قرآن بشنویم آنجا که می فرماید:وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّشَيْءٍ﴿اعراف/١٥٦﴾( رحمت من همه چیز را فرا گرفته ) است 

و در جای دیگر از زبان حاملان عرش خدا می خوانیم :رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍرَحْمَةً ِ﴿غافر/٧﴾(خدایا رحمت خود را بر همه چیز گسترده ای» .