تفسیر عرفانی و تربیتی سوره حمد 

 زلزله عظیم قیامت

این سوره با دو آیه تکان دهنده و هیجان انگیز پیرامون معاد و مقدمات آن شروع می شود.آیاتی که بی اختیار انسان را از این زندگی گذرای مادی بیرون می برد، و به آینده هول انگیزی که در انتظار او است متوجه می سازد.

آینده ای که اگر ما امروز به فکر آن نباشیم ، و آمادگی برای آن روز نداشته باشیم ، به راستی وحشتناک است.واگر آمادگی باشد دل انگیز و روح افزا است.

نخست عموم مردم را بدون استثناء مورد خطاب ساخته و می گوید:اى مردم ! از پروردگارتان پروا كنيد ، بی ‏ترديد زلزله قيامت ، واقعه‏اى بزرگ است .

زلزله قیامت جریان مهم و عظیمی است.و خطاب «یا ایها الناس » ، دلیل روشنی است بر اینکه هیچگونه تفاوت و تبعیضی در بین مردم نیست ، و مؤمن و کافر ، کوچک و بزرگ ، پیر و جوان ، امروز و آینده همه در آن شریکند.

و با جمله : اتَّقُوا رَبَّكُمْ» که خلاصه تمام برنامه های سعادت است ،چرا که از یکسو «ربَّكُمْ» توحید را بیان می کند ، و از سوی دیگر «تقوا » را که و به این ترتیب برنامه عقیدتی و عملی در آن جمع است.

و در جمله :إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ حقیقتی را که در بسیاری از آیات قرآن آمده است ، بطور سربسته بازگو می کند.و آن اینکه قیامت با یک انقلاب و تحول شدید در عالم هستی بر پا می شود :

کوه ها از جا کنده می شوند ، دریا ها بهم می ریزند ، زمین و آسمان در هم کوبیده می شوند، و جهانی نو ،با زندگی نو آغاز می گردد ، مردم در آستانه قیامت در وحشت عظیمی فرو می روند ، و سر از پا نمی شناسند.

و آیه بعد نمونه ای از بازتاب این وحشت عظیم را در چند جمله بیان کرده و می گوید:ببينيد [مشاهده خواهيد كرد كه] هر مادر شير دهنده‏اى از كودكى كه شيرش می ‏دهد ، بی ‏خبر می ‏شود ، و هر ماده باردارى بار خود را سقط می ‏كند ،

می فرماید:شدت وحشت زلزله قیامت آنقدر زیاد است که حتی اگر مادر پستان در دهان کودک شیرخوارش داشته باشد ، چنان متوحش می گردد که بی اختیار ، پستان از دهانش بیرون کشیده ، فراموشش می کند!

می گوید:وَتَرَى النَّاسَ سُكَارَىٰ وَمَا هُمْ بِسُكَارَىٰ وَلَٰكِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِيدٌ، و مردم را مست می ‏بينى در حالى كه مست نيستند ، بلكه عذاب خدا بسيار سخت است
در حدیثی آمده است :« کان علی بن الحسین(ع) اذا قرء «مالک یوم الدین» یکررها حتی یکاد ان یموت»( آنقدر آیه «مالک یوم الدین» را تکرار میکرد که نزدیک بود روح از بدنش پرواز کند.

خلاصه مالک یوم الدین

این مالکیت نتیجه خالقیت است ، آنکس که موجودات را آفریده تحت حمایت و پرورش قرار می دهد، و لحظه به لحظه فیض وجود و هستی به آنها می بخشد، مالک حقیقی موجودات است.

مثال، نمونه ضعیفی از مالکیت حقیقی را در خودمان نسبت به اعضاء بدن خودمان پیدا کنیم ، ما مالک چشم و گوش و قلب و اعصاب خویش هستیم ، نه به معنی مالکیت اعتباری ، بلکه یک نوع مالکیت حقیقی که از ارتباط و پیوند و احاطه سرچشمه می گیرد.

در اینجا این سئوال پیش می آیدکه مگر خداوند مالک تمام این جهان نیست که ما از او تعبیر به مالک روز جزا می کنیم؟

جواب اینکه:مالکیت خداوند گر چه شامل هر دو جهان است ، اما بروز و ظهور این مالکیت در قیامت بیشتر است، چرا که در آن روز همه پیوندهای مادی و مالکیتهای اعتباری بریده می شود و هیچکس در آنجا چیزی از خود ندارد.

نکته ها:مالکیت خداوند، حقیقی است و شامل احاطه و سلطنت است، ولی مالکیتهای اعتباری، از سلطه ی مالک خارج می شود و تحت سلطه واقعی او نسیت.

(مالک یوم الدین)با آنکه خداوند مالک حقیقی همه چیز در همه وقت است، ولی مالکیت او در روز قیامت و معاد جلوه دیگری دارددر آن روز تمام واسطه ها و اسباب قطع می شوند.«تقطعت بهم الاسباب»نسبت ها و خویشاوندی ها از بین می رود «فلا انساب بینهم» 
مال و ثروت و فرزندان، ثمری ندارند «لا ینفع مال و لابنون» بستگان و نزدیکان نیز فایده ای نمی رسانند «لن تنفعکم ارحامکم»

نه زبان، اجازه عذرتراشی دارد و نه فکر، فرصت تدبیر. تنها راه چاره لطف خداوند است که صاحب اختیار آن روز است.

لفظ “دین” در معانی گوناگونی به کار رفته است:

الف: مجموعه قوانین آسمانی«ان الدین عند الله الاسلام»

ب: عمل و اطاعت«لله الدین الخالص»

ج: حساب و جزا« ملک یوم الدین»

“یوم الدین” در قرآن به معنای روز قیامت است که روز کیفر و پاداش می باشد.

«یسئلون ایان یوم القیامه» می پرسند روز قیامت چه وقت است؟قرآن در مقام معرفی این روز، چنین می فرماید:«ثم ما ادراک ما یوم الدین. یوم لا تملک نفس شیئا والامر یومئذ لله»(ای پیامبر) نمی دانی روز دین چه روزی است؟ روزی که هیچ کس برای کسی کارآیی ندارد و آن روز تنها حکم و فرمان با خداست.

(مالک یوم الدین) نوعی انذار و هشدار است، ولی با قرار گرفتن در کنارآیه ی (الرحمن الرحیم) معلوم می شود که بشارت و انذار باید در کنار هم باشند.

نظیر آیه شریفه دیگر که می فرماید:«نبئ عبادی انی انا الغفور الرحیم. و ان عذابی هو العذاب الالیم»به بندگانم خبر بده که من بسیار مهربان و آمرزنده ام، ولی عذاب و مجازات من نیز دردناک است.

همچنین در آیه دیگر خود را چنین معرفی می کند:« قابل التوب شدید العقاب»خداوند پذیرنده ی توبه مردمان و عقوبت کننده ی شدید گناهکاران است.

در اولین سوره قران، مالکیت خداوند عنوان شده است :«مالک یوم الدین»و در آخرین سوره، ملکیت او«ملک الناس»