تفسیر عرفانی و تربیتی سوره حمد

ایاک نعبد و ایاک نستعین
خدایا تنها ترا می پرستم و تنها از تو از تو یاری می جوئیم

انسان به حکم عقل، باید بندگی خدا را بپذیرد.

ما انسان ها عاشق کمال هستیم و نیازمند رشد و تربیت،

و خداوند نیز جامع همه کمالات و رب همه هستی است .

اگر به مهر و محبت نیازمندیم او رحمان و رحیم است.

نکته ها

۱ ـ نکته اتکاه فقط اوست در اینجا مقدم شدن کلمه ایاک بر نعبد و نستعین دلیل به انحصار است و نتیجه آن همان توحید عبادت و توحید افعالی است . که اشاره شد.

حتی در عبودیت و بندگی خود نیز احتیاج به کمک او داریم ،و در این راه نیز باید از او استعانت جست، مبادا گرفتار انحراف و عجب و ریا و اموری مانند اینها بشویم که عبودیت ما را پاک در هم می ریزد.

به تعبیر دیگر:در جمله اول می گوئیم تنها تو را می پرستیم کمی بوی استقلال دارد، بلافاصله با جمله ایاک نستعین آنرا اصلاح می کنیم و آن امری است بین الامرین.

۲ـ ذکر صیغه جمع در نعبد و نستعینو آیات بعد که همه بصورت جمع است نشان می دهد که اساس عبادت مخصوصا در نماز بر پایه جمع و جماعت است.
حتی به هنگامی که بنده در برابر خدا به راز و نیاز بر می خیزد باید خود را میان جمع و جماعت ببیند ، تا برسد به سایر کارهای زندگیش.

و مخصوصا در نماز ، از اذان و اقامه که دعوت به اجتماع برای نماز است گرفته(حی علی الصلاه بشتاب بسوی نماز…)تا سوره حمد که آغازگر نماز است ،تا السلام علیکم که پایان آن است همه بر این دلیل است که عبادت در اصل جنبه اجتماعی دارد، یعنی باید بصورت جماعت انجام شود ، درست است که نماز فرادی نیز در اسلام صحیح است اما عبادت فردی در درجه دوم است.

۳ ـ نیاز انسان به یاریانسان برای مقاومت در تمام مشکلات و امور احتیاج به کمک دارد ، اینجا است که خود را زیر چتر پروردگار قرار می دهد ، همه روز از خواب بر می خیزد ،

و با تکرار جمله«ایاک نعبد و ایاک نستعین »اعتراف به عبودیت پروردگار کرده و از ذات پاک او موفقیت در کارها یاری می طلبد. و شب نیز با همین جمله سر به بستر می نهد.

همچون پیامبر اسلام میگوید:

قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿١٦٢﴾

لَا شَرِيكَ لَهُ ۖ وَبِذَٰلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ 

بگو : مسلماً نماز و عبادتم و زندگى كردن و مرگم براى خدا پروردگار جهانيان است .«۱۶۲»

او را شريكى نيست ، و به اين [يگانه‏پرستى] مأمورم ، و نخستين كسى هستم كه [در اين آيين] تسليم [فرمان‏ها و احكام] اويم .

به آخر سوره حمد می رسیم

با نام خدا شروع شد و با رب العالمین آشنا شدیم و دانستیم که او رحمن و رحیم است و …

تأثیر روانی «بسم الله »در تفسیر زیبای «پرتوی از قرآن» آمده است که:قرآن تنها کتاب توحیدی و برای آخرین تکامل فکری بشر است ،سوره هایش با جمله «بسم الله» آغاز می گردد،تا انسان را متوجه سازد که [که همه تعالیم و دستوراتش از مبدأ و از حق و از مظهر رحمت است ] جز سوره توبه که آیاتش بیانگر قهر و خشم بر مردم لجوج کینه ورز با حق ، و اعلام قطع رابطه رحمت با آنهاست ) .

دستور گفتن این کلمه برای همین است که روی فکر و دل را از غیر خدا برگرداند، تا انسان همه جهان ، و هر عملی را از نظر توحید بنگرد و از پراکندگی فکری بسوی وحدت و ارتباط گراید.

و نامهائیکه از بتها و یا بعضی قدرتمندان در آغاز کارها بزبان می آورند، بزداید و مُهر نام خداوند مبدآ مهر و رحمت و خیر را بر دلها و زبانها بزند.

تا با توجه باین نام در اقدام بهر عمل ، قدرتی بیشتر از قدرت استعدادی خود بگیرد و بکار برد و تنها بقدرت محدود خود متکی نباشد. با این توجه نیروی عمل و امید به نتیجه بیشتر است .

و این فکر و اندیشه خود تحصیل قدرت و صورت بقاء بخشیدن بعمل است پس اگر عمل به نام غیر خدا و یا غفلت از خدا باشد نتیجه ای بدست نخواهد آمد. آری ، انسان بایستی همواره لحظه لحظه های زندگیش ، با نام و یاد خدای سبحان آغاز شود.

که اگر انسانی این چنین تربیت شد ، نه تنها سخنش این ست که:« ان الصلاتی و نسکی »(نماز و عباداتم ) ،بلکه «محیای و مماتی لله رب العالمین» زندگی و مرگ من ـ نیز ـ برای پروردگار عالمیان است.

و حتی هنگام شهادت و تقدیم جان به جان آفرین ، در محراب خونین عبادت ، یا عاشورای شهادت ، آخرین زمزمه اش این است که «بسم الله و بالله و علی ملة رسول الله»

ایاک نعبد و ایاک نستعین(تنها تو را عبادت می کنم ، و تنها از تو کمک می جوئیم)  تا کنون با اسماء حسناء و صفات خداوند سبحان که هر کدام دلیل محمود بودن او هستند ،آشنا شدیم .او «الله» است ، یعنی ذاتی که همه کمالات را دار است .

هر ذاتی که جامع همه کمالات باشد محمود است ، پس او محمود مطلق است «الحمد لله» .او «رحمان» است ، و هر رحمانی محمود است ، پس او محمود است «الحمد لله»او «رحیم» است و هر رحیمی محمود است، پس او محمود است «الحمد لله»

او «مالک» مطلق است. که این مالکیت مطلقه اش در قیامت ظهور می کند.هر مالک مطلقی محمود است ، پس او محمود است . «الحمد لله» چه اینکه هر کدام از این اسماء حسنا می تواند دلیل برای آینده باشد، که آن حصر عبادت، و استعانت برای خدای سبحان است .

«ایاک نعبد و ایاک نستعین »

مشابه این ادله را در سوره های «هود و انعام » بیان کرده است.

وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ ۚ ﴿١٢٣﴾ هود

نهان آسمان‏ها و زمين فقط در سيطره دانش خداست ، همه كارها به او باز گردانده می ‏شود؛ پس او را بندگى كن و بر او توكل داشته باش.

و در سوره انعام می فرماید:

ذَٰلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ ۖ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ۖ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ ۚ

اين است خدا پروردگار شما ، جز او معبودى نيست ، آفريننده همه چيز است ؛ پس تنها او را بپرستيد.

وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ ﴿١٠٢﴾
لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ ۖ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ 

و او كارساز هر چيز است. «۱۰۲»
چشم‏ها او را در نمی ‏يابند، ولى او چشم‏ها را درمی يابد، و او لطيف و آگاه است .