خلاصه و نتیجه بحث

خلاصه و نتیجه بحث
همه موجودات ممکن الوجود هستند و خداوند خالق همه آن‌هاست. خداوند از خلقت هر موجودی هدفی داشته و هیچ موجودی را عبث خلق نکرده: «افحسبتم انما خلقناکم عبثا» و از سوی دیگر خداوند همه چیز را برای انسان خلق کرده است: «خلقت الاشیاء لاجلک». علاوه بر این، خداوند راه چگونه زندگی و در حقیقت به تکامل رسیدن را به همه موجودات نشان داده است.
پس همه موجودات در حال سیر هستند و اما انسان چون دارای اختیار است، و نیز استعداد صعود به مراتب عالی آفرینش، و عروج و تکامل را دارد. و به اختیار خود می‌تواند راه حق و حقیقت را طی کند یا نکند. از این رو است که گاهی عصیان می کند و از تکامل و رسیدن به هدف خلقت و سعادت باز‌می‌ماند.
« تکامل انسان این است که آیینه تمام نمای صفات الهی گردد و به مقامی بالاتر از ملائکه نائل شود.»؛ زیرا فرشتگان موجوداتی هستند که غرائز در آن‌ها وجود ندارد و تمام استعدادهایشان به فعلیت رسیده و هیچ‌گاه از فرمان خدا سرپیچی نمی کنند «لایعصون الله ما امرهم و یفعلون ما یؤمرون» و از مخالفت پرورزگارشان می ترسند. «یخافون ربهم من فوقهم» و هیچ‌گاه به نسیان مبتلا نمی شوند چون عامل فراموشی در آن‌ها وجود ندارد. اما این عامل فراموشی در انسان وجود دارد.
انسان دارای دو جنبه «فطرت و طبیعت» است که در جنبه فطری خویش که جنبه الهی است خدا را فراموش نمی کند اما چون جنبه طبیعت او که جنبه مادی و بشری است به حیات پست مادی گرایش دارد، گاهی خدا را فراموش می کند.
هرگاه انسان بُعد معنوی خود را تقویت کند و مانند فرشتگان شود، او هم هرگز از فرمان خدا سرپیچی نمی کند ولی انسان افزون بر فطرت توحیدی(فطرت الله التی فطر الناس علیها)، طبیعت حیوانی نیز دارد(زین للناس حب الشهوات من النساء…). اگر از راه فطرت به حق گرایشی دارد از راه طبیعت نیز به حیات پست و مادی کششی دارد و چنان‌چه بر اثر گرایش به طبیعت از اوج گرایش به حق منحرف گردد و از آن مقام هبوط کند، و خدای خود را فراموش نماید، خدای سبحان هم توجه به مقام عالی انسانیت را از یادش می برد.
همان‌گونه که خدا را فراموش کرد موجب فراموشی نفس خود می شود و زمینه زوال لطف خدا را فراهم می کند. خداوند در باره نسیان به چنین افرادی در قیامت فرمود: «انا نسیناکم»(ما شما را فراموش کردیم). این نسیان از نرسیدن فیض الهی به آن‌ها منتزع می شود و نیز درباره نسیان در دنیا فرمود:« نسوا الله فنسییهم » آنان خدا را فراموش کردند پس فراموش شدند.