تفسیر عرفانی و تربیتی سوره بقره 

فضیلت ذکر

در فضیلت و ثواب این ذکر شریف احادیث بسیاری نقل شده است.

بانو امین در مخزن العرفان ، میفرمایند:شاید سرش این باشد که چون در سجده که منتهی درجه اظهار ذلت و فروتنی اظهار میشود و پیشانی که شریف ترین اجزاء بدن است در مقابل عظمت الهی برپست ترین چیزها که خاک باشد گذارده شود و در زبان نیز بقدریکه میسّر است اظهار عظمت او را نماید و بگوید ( سبحان ربی الاعلی و بحمده ) یعنی تو بزرگ تری از آنکه ملّوث گردی در اذهان بشر و بالاتر از آنی که بشود به تصور آئی.و دررکوع چون اظهار فروتنی وانکسار کمتر است ( سبحان ربی العظیم ) بگوید.

بسیاری از مفسرین هستند که براین مسأله اظهار میدارندکه بعد از (سبح) باید تقدیر گیرد(سبح باسم ) یعنی تسبیح و تقدیس نما به اسم پروردگارت که بالاتر از هر چیزی است به آن اسمائیکه تعیین شده . تسبیح بمعنی لغوی = بمعنی تنزیه و مبرا بودن از هر نقصی است .

خداوند امر میفرماید که تسبیح و ستایش کن به آن نامهائی که خود را ستوده ام مثل ( سبوح قدوس) وباقی اسمائیکه دلالت دارد بر تنزیه ذات پاک احدی .و ظاهراً خطاب به شخص پیغمبر است لکن مقصود تمام مؤمنین است که بایستی پروردگار خود را به همان طوریکه دستور داده شده ستایش نماید .وباید دانست که به مجرد گفتن به زبان چه در نماز باشد یا غیر نماز بدون توَجه قلبی کافی نیست .

اسم فقط الفاظی است که وضع شده برای دلالت بر معنائی، اول باید معنی تحت الفظی آن دانسته شود .
سپس فهمید و داناگردید که این نامها وضع شده برای آن ذات یکتائی که متصف به این اوصاف جلال است واز روی حکم عقل و منطق صحیح بداند و بشناسد که ذات پروردگار بایستی متَصف باشد به صفات جمال ( صفات جمال و علم و قدرت و حکمت وارده ومشیّت).

ومبرا باشد از تمام نقایص امکانی که به تعبیر از آن بصفات جلال یاد میشود.نقص امکان احتیاج داشتن بجسم مکان ، زمان ، و باقی لوازم امکان .

وآنچه باعث رخنه در وحدانیت می آورد تکثیر افزونی یافتن ، یا کفر ورزیدن در عظمت و بزرگی اسماء مانند جبر (زور) و تشبیه و جهل و تعطیل (بیکار بودن) که ناشی از کوتاهی و یا تباهی در بینیش باطنی است .

فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ
(واقعه/ ۹۶)

سُبْحَانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ
( صافات/ ۱۸۰)

صاحب تفسیر المیزان میفرماید:این آیات به توحید خدای تعالی امر شده توحیدی که لایق به ساحت مقدس او باشد .ونیز به تنزیه ذات متعالیه اش از اینکه نام مقدسش با نامی دیگر ذکر شود و یا چیزی دیگر که باید با او مستند شود به غیر او نسبت دهند .

مثلا کسی دیگر در خلقت و تدبیر و رزق شریک او بدانند .واینکه به پیغمبرش (ص) دستور میدهند اسم رب خود را تقدیس و تنزیه کند .نفرمود پروردگارت را تنزیه کن ، ظاهر لفظ اسم کلمه ای است که بر مسمی دلالت کند و کلمه هم جایش در زبان است .

میفهمیم که منظور این است که هر وقت نام پروردگارت را بزبان می آورینام چیزی دیگری از قبیل الهه ، شرکاء ، شفعاء ، که خداوند از آن منزه است با آن کلمه بر زبان ونسبت ربوبیت به آنها مدهیعنی اموری که از شئون ربوبیت است ومختص بخدای تعالی است از قبیل خلقت، وایجاد، ورزق، واماته،و امثال آنرا بغیر خدا نسبت شدهویا معنایش اینست که اموری که لایق ساحت مقدس خدای تعالی نیست از قبیل عجز، وجهل، وظلم، وغفلت، ومظاهر آن از هر صفت نقص و عیب را بخدا منسوب مکن.

سخن کوتاه تنزیه نام خدا به این است که وقتی سخن از خدا می رود باید کلام از ذکر اموری که مناسب با ذکر او نیست خالی باشد، این تنزیه خدادر مرحله زبان و سخن است که باید با تنزیه او در مرحله عمل موافق باشد. و لازمه این تنزیه توحید کامل و نفی شرک جلی است .

شرک جلی درست عکس توحید است و شخص مشرک نه تنها خدای تعالی را منزه از نواقص نامبرده نمی داند بلکه چنانچه در سوره زمر آیه ۴۵ آمده:

وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِن دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ﴿۴۵﴾

وچون نام پروردگارت به تنهائی در قرآن برده میشود از شدت تنفر پشت میکنند و می روند .