۱۷ ـ «یا قابلَ التّوبات » (ای قبول کننده توبه ها) .

توبه ، در لغت به معنای بازگشت و رجوع است. چرا گفته نشده قبول کننده توبه؟ و جمع بسته شده ؟ دلیل آن چند مورد است .
۱ـ توبه فرد متعدد است .
۲ـ افراد متعددی توبه می‌کنند.
۳ـ توبه حالات مختلف دارد .
۴ـ رجوع کردن به مراتب بالاتر و قطع تعلقات قبلی از هر مرتبه ای یک توبه است.

روایت است که حضرت پیامبر(ص) روزی هفتاد مرتبه توبه و استغفار می کردند.
باید دانست که توبه ، حد و اندازه‌ای ندارد ، و بالاترین گناه هم قابل بخشایش است، و یک جهت خلق عالم برای همین بود که صفت توبه پذیری و غفاری خداوند ظاهر گردد. در سوره سوره طه می فرماید:
«وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَى »[۸۲] هر كس كه توبه كند و ايمان آورد و كار شايسته كند و به راه هدايت بيفتد، مى‌آمرزمش.

«غفار» یعنی من بسیار بخشنده ام برای آنکه توبه کند، و ایمان بیاورد، و عمل صالح انجام دهد، سپس طلب هدایت کند،) و طلب هدایت می کند تا بر توبه اش باقی بماند؛ باز اگر لغزید، توبه کند ایمانش را تازه کند عمل صالح انجام دهد و طلب هدایت کند.

استاد جوادی آملی می فرماید: هر آنچه از کمال، که انسان به آن دست می یابد، از برکت وجود شیطان است .
باید دانست که راضی بودن خداوند از وجود کفار به هدایت تکوینی است اما خداوند نسبت به اشتباهات آنها رضایت شرعی ندارد. برای بندگانش به شرک راضی نیست.
« وَلَا يَرْضَى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ» (براى بندگانش به کفر راضی نیست) .

 اما توبه، بر چند نوع است :

توبه عام ، که رجوع از معاصی است .
توبه خاص ، که رجوع از ترک اولی است.

و توبه اخص، که رجوع از التفات به غیر خداست «توبه چهارده معصوم (ع) » پس برای هر طبقه نوعی گناه مطرح است که باید از آن توبه کند.

توضیح اینکه ترک اولی یعنی ترک مستحب، در میان انبیا بوده است . مانند پیاده نشدن حضرت یوسف از اسب در مقابل پدر که برای او گناه محسوب شد و دیگر از نسل او پیامبری به وجود نیامد. و در مورد حضرت سلیمان آمده که ایشان آخرین پیامبری هستند که وارد بهشت میشوند به خاطر سلطنت و مکنتی که خداوند تعالی نصیب ایشان فرموده است.

که دنیا بر خالصین اهل آخرت حرام است هر چند مشغول شدن به آن برای دیگران حرام نیست . قرآن در سوره الشعراء می فرماید:
« إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ» [۸۹] (مگر آن كس كه با قلبى رسته از شرك به نزد خدا بيايد).
در حدیث آمده وقتی از «قلب سلیم » از امام صادق(ع) سؤال می شود که منظور چه قلبی است ، حضرت فرمودند: (منظور قلبی است که جز خدا در آن نباشد ).

چنین چیزی برای اخص از خواص بطور کامل محقق می شود و آنها هستند که از نقص در چنین توجهی توبه می کنند، یعنی از لحظه ای فتور در انقطاعشان بسوی خداوند توبه می کنند.

طی مراحل برای توبه کننده

باید دانست که یک فرد طائب مراحلی را باید طی نماید تا پاک گردد، توبه عام، خاص و اخص و در هر سه نوع توبه، گذشته ، و حال و آینده در نظر گرفته می‌شود.

در توبه عام سه نکته باید رعایت گردد: تاسف از گذشته، مراقبه بر عدم لغزش در زمان حال ، عزم بر ترک گناه در آینده. و در توبه خاص و اخص وظائف شدیدتر می‌شود.

 وظایف فرد طائب

وظایف یک فرد طائب در توبه آن چیست؟
۱ـ تأسف از گذشته و تدارک و جبران اشتباهات
۲ـ عذرخواهی و تضرع در پیشگاه خدای تعالی.
۳ـ اصلاح نفس خود، و انجام اعمال صالح .
قرآن کریم می فرماید: «إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ» زيرا نيكيها، بديها را از ميان مى‌برند. اين اندرزى است براى اندرزپذيران. همانا خوبی ها بدی ها را از بین می برد .
۴ـ جبران مافات و ادای حقوق دیگران، با عذرخواهی و ادای حقوقی از آنها که بر گردن اوست.
۵ ـ عزم بر ترک آن گناه و اشتباه.

و در این خصوص عزم و اراده قوی لازم است. باید دانست که فرق است بین عزم و تصمیم معمولی . در «عزم» سستی نیست عهدی که بسته فراموش نمی شود و دائم مراقب آن است حتی پیامبران هم در عزم یکسان نیستند.

خداوند در سوره احقاب به پیامبر(ص) می فرماید:
فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ » [۳۵
صبر کن همچنان که صاحبان عزم از پیامبران صبر کردند. اما در تصمیم معمولی، ممکن است سستی و خلل باشد. درباره حضرت آدم می فرماید: «لم نجد له عزما» (عزمی در او نیافتیم).

 توبه در سلوک معنوی

در سلوک معنوی هرکدام از وظائف طائب، حالات مخصوص به خود را دارد، بسته به اینکه شخص در چه حالت روحی باشد، و کتاب‌های عرفان عملی، توبه خواص و اخص را توضیح می دهد .

خداوند تواب است یعنی چه ؟ یعنی اینکه خداوند به بنده اش توفیق توبه می دهد، و پس از رجوع بنده به خداوند، او رجوع می کند به بنده، به رحمت خاص .

قرآن کریم در سوره توبه می فرماید:
«ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ» [۱۱۸] پس خداوند توبه آنان بپذيرفت تا به او بازآيند، كه توبه‌پذير و مهربان است.

«سپس خداوند بر آنها برگشت تا آنها توبه کنند» توبه ما رجوع به خدا ، و توبه خدا، رجوع به ماست ، و صفت ما ، سایه و عکس صفت خداست.

نکته آخر آنکه بعنوان خُلق و خوئی که از مکارم اخلاق است، انسان باید قابل التوبه باشد بدون حد و مرزی و توبه دیگران را بپذیرد از اشتباهات دیگران در گذرد و بپذیریم که، بقیه هم مثل خود ما ممکن است خطا کنند.