سوره حمد، اساس قرآن

در حدیثی رسول اکرم(ص) می‌فرماید: «الحمد ام القرآن» و نیز میفرماید: این سوره شفای هر دردی است مگر مرگ. همچنین می فرماید: «و الذی نفسی بیده ما انزل الله فی التورات، و لا فی الزبور، و لا فی القرآن مثلها هی ام الکتاب» (قسم به کسی که جان من در دست اوست، خداوند نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور، و نه حتی در قرآن، مثل این سوره را نازل نکرده است، و این ام الکتاب است).

و دلیل این سخن و این فضائل با تأمل در محتوای این سوره روشن می شود؛ زیرا این سوره در حقیقت فهرستی است از مجموع محتوای قرآن، «بخشی از آن توحید و شناخت صفات خدا» است، بخشی در «زمینه معاد و قیامت» سخن می گوید و بخشی از «هدایت و ضلالت» که خط فاصل مؤمنان و کافران است سخن می گوید، و نیز در آن اشاره ای است به «حاکمیت مطلق پروردگار و مقام ربوبیت و نعمت‌های بی پایانش که به دو بخش عمومی و خصوصی(بخش رحمانیت و رحیمیت) تقسیم میگردد، همچنین به مساله عبادت و بندگی و اختصاص آن به ذات پاک او اشاره شده است. در حقیقت، هم بیانگر «توحید ذات» است و هم «توحید صفات» و هم «توحید افعال» و هم توحید در عبادت.

به تعبیر دیگر، این سوره مراحل سه‌گانه ایمان را دربردارد: «اعتقاد به قلب، اقرار به زبان و عمل به ارکان»، و می دانیم «ام» به معنی اساس و ریشه است.

همچنین از رسول اکرم(ص) نقل شده که فرمود:
«ایمّا مسلم قرأء فاتحة الکتاب اعطی من الاجر کانما قرأء ثلثی القرآن، و اعطی من الاجر کانما تصدق علی کل مؤمن و مؤمنه»(هر مسلمانی سوره حمد را بخواند پاداش او به اندازه کسی است که دو سوم قرآن را خوانده است (و طبق نقل دیگری پاداش کسی است که تمام قرآن را خوانده باشد) و گویی به هر فردی از مردان و زنان مؤمن هدیه ای فرستاده است.

تعبیر به «دو سوم قرآن» شاید به خاطر آن است که بخشی از قرآن «توجه به خدا»، بخشی «توجه به قیامت» و بخشی دیگر «احکام و دستورات» است که بخش اول و دوم در سوره حمد آمده است.

و تعبیر به «تمام قرآن» به خاطر آن است که همه قرآن را از یک نظر در «ایمان و عمل» می توان خلاصه نمود که این هر دو در سوره حمد جمع شده است.

سوره حمد؛ افتخار بزرگ پیامبر خاتم(ص)

جالب این‌که در آیات قرآن، سوره حمد به عنوان یک موهبت بزرگ به پیامبر(ص) معرفی شده و در برابر کل قرآن قرار گرفته است، آن‌جا که می فرماید: «و لقد آتیناک سبعاً من المثانی و القرآن العظیم»(ما به تو(سوره حمد) که هفت آیه است و دو بار نازل شده دادیم، همچنین قرآن بزرگ بخشیدیم) قرآن با تمام عظمتش در این‌جا در برابر سوره حمد قرار گرفته است، و نزول دوباره آن نیز به سبب اهمیت فوق العاده آن است.