تفاوت انسانها در نماز
انسان عادی وقتی بخواهد بگوید «ایاک نعبد» می گوید: من و دیگر نمازگزاران، تو را عبادت میکنیم. اما اگر انسان مقداری با آیات قبلی مأیوس شد و دیدش وسیع گردید، با قاطعیت می گوید: «ایاک نعبد» یعنی من که جزئی از عالمین هستم، با دیگر اجزاء عالمین، همه تو را عبادت می کنیم. چه اینکه خودت در باره قیامت فرمودی:
إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمَنِ عَبْدًا
هيچ كس در آسمانها و زمين نيست مگر اينكه [ذاتاً] بنده و مملوك به سوى[خداى] رحمان مىآيد.
این ظهور عبودیت موجودات در قیامت است.
خیلی ها باید بمیرند و در قیامت ببینند که همه بندهوار می آیند، اما یک موحّد قبل از اینکه بمیرد این معنا را می بیند. و اگر هم اکنون دید همه بنده اند، دیگر به غیر خدا تکیه نمی کند. و «این عبودیت، عبودیت مطلقه است، نظیر ربوبیت مطلقه خدای سبحان».
در کنار «ایاک نعبد»، «ایاک نستعین» آمده یعنی حتی در عبادت هم از تو استعانت میجوییم، تا کسی گمان نبرد که انسان در بنده بودن مستقل است. آری! تو را می پرستیم، و در این پرستش همگانی هم تنها از تو استمداد می کنیم و لاغیر، اگر دیگری مددی به ما می فرستد، از مجرای فیض توست؛ آنجا که فرمودی:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ ۚ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ
اى اهل ايمان! از صبر و نماز [براى حل مشكلات خود و پاك ماندن از آلودگىها و رسيدن به رحمت حق] كمك بخواهيد؛ زيرا خدا با صابران است.
باز، صبر و نماز هم جزو برنامه هایی است که تو به ما آموختی، این دو پلی هستند که ما را به مقصد می رسانند.
آن یکی فیضش گدا آرد پدید
و آن دگر بخشد گدایان را مزید
خدای سبحان، با یک فیض انسان را گدا می کند، و با فیض دیگرش گدا را مستغنی می کند. انسان اگر بفهمد گداست، فقیر الی الله، نعمت است.و الا اگر نفهمد زحمت است.
خدای سبحان با یک فیض انسان را تشنه می کند، و با فیض دیگر انسان تشنه را به چشمه کوثر می رساند؛ آنگاه برای انسان جز عطش چیزی نمی ماند.