وجه تسمیه جبرئیل به روح
علت اینکه قرآن جبرئیل را روح نامیده، اقوال مختلفی است؛ از جمله اینکه او وجودی روحانی است، نه مادی، یا اینکه او وسیلهی احیاء دین و به قولی دیگر وسیلهی احیاء روح انسانهاست.
اوصاف و مقام جبرئیل در قرآن
خدای متعال در قرآن کریم، جبرئیل امین را با اوصاف و مقامات والایی یاد نموده است که در ذیل به آن میپردازیم:
امانتداری
قرآن کریم فرستادهی خداست که توسط جبرئیل بر قلب مبارک پیامبر اسلام نازل شده است. جبرئیل فرشتهی امین خداوند است و در پیام الهی هیچگونه تبدیل و تغییری ایجاد نمیکند. لذا پروردگار متعال، مقام صدق و امانت جبرئیل را در اجرای رسالت و وحی به رسولان الهی گواهی نموده است:
«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ؛ روح الامین آن را نازل کرده است.»
ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و تحریف نمیکند و دچار فراموشی نیز نمیگردد؛
بلکه آیات قرآنی، عبارات و کلمات الهی را به همان شکل و هیئتی که از ساحت ربوبی دریافت میکند، بدون دخل و تصرف، آن را بر قلب پاک و روح والای رسول الله (صلیاللّهعلیهوآله) القاء میکند؛ به همین دلیل این صفت فاضله بر سایر صفات کریمهی جبرئیل فضیلت دارد.
در کلام نورانی امام سجاد (علیهالسلام) با تعبیر جبرئیل امین از وی یاد شده که امانتدار وحی الهی بوده و اهل آسمانها مطیع او هستند و وی از مقربان درگاه خداست که از مقام و عزت والا و ویژهای برخوردار است.
طهارت و پاکی
یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در قرآن کریم طهارت و پاکی اوست که با تعبیر “روح القدس” به آن اشاره شده است:
«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ…؛
بگو: آن را روح القدس به حق از جانب پروردگارت نازل کرده است…»
مراد از “روح القدس”، جبرئیل امین است؛ روحی که از پلیدیهای مادی، طاهر بوده و دارای مقام طهارت است. روحی که از هر نوع عیب، نقص، معصیت و خطا منزه است؛ چنانکه همهی ملائکه منزه هستند، ولی درجات آن متفاوت است و جبرئیل سید ملائکه و واسطهی بین خدا و انبیاء اوست.
حضرت جبرئیل و رسول خدا(ص)
برخی مفسرین آیات ۱۹-۲۱ سوره تکویر را به جبرئیل تفسیر نمودهاند. در این آیات که جواب چندین سوگند است، خدای متعال میفرماید:
«إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ مُّطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ؛
که این (قرآن) کلام فرستادهی بزرگواری است (جبرئیل امین) که صاحب قدرت است و نزد (خداوند) صاحبِ عرش، مقام والایی دارد! در آنجا فرمانروا و امین است!»
مراد از رسول جبرئیل است؛ به این معنا که قرآن از ناحیهی خداوند بر لسان او نازل شده و پیامبر عظیم الشأن، آن کلام را از جبرئیل شنیده است. اینکه “قول” را به جبرئیل به عنوان رسول نسبت داده، میفهماند که در حقیقت کلام از آن خداست و نسبت آن به جبرئیل، نسبت رسالت به رسول است.
که در این مقام خداوند جبرئیل را به شش صفت توصیف نموده است:
۱. رسول: کسی که قرآن را به پیامبر خدا (صلیاللهعلیهوآله) وحی میکند.
۲. کریم: چون نزد خدای تعالی کرامت، احترام و عزت دارد.
۳. صاحب قدرت: کسی که در تکلیف و مأموریت علمی، عملی و تبلیغ رسالتش دارای قوت و شدت بالغهای بود.
“ذی قوة” در معنای حقیقی، به معنای داشتن توانایی ذاتی بر انجام اعمال بزرگ است و در معنای مجازی، به معنای پشتکار داشتن در تصمیمگیری، دلیر بودن و داشتن اعتماد به نفس که توصیف جبرئیل به این وصف، میتواند به هر دو معنای حقیقی و مجازی اشاره داشته باشد.
۴. بلند مرتبه (مکین): مکان به معنای تقرّب و نزدیکی مقام است؛ به این معنا که جبرئیل نزد آفریدگار صاحب عرش، بلند مرتبه و بزرگ مقام است و این مقام و منزلت چون با قید “عِندَ ذِیالْعَرْش” همراه شده، نشان عظمت این مقام میباشد.
۵. فرمانروا (مُطاعٍ ثَمَّ): “ثَمَّ” کلمهای است برای اشاره به مکان بعید و “مطاع” کسی است که از او فرمان برده میشود. دلالت کلام بر این است که جبرئیل در پیشگاه الهی، دستور دهندهای است که زیر دستانش که ملائکهها باشند، در امر او بوده و اطاعتش میکنند؛ یعنی جبرئیل در آسمانها و در کار خودش، یاورانی دارد که فرشتگان آسمان او را اطاعت میکنند.
۶. امین: همچنانکه بیان شد، جبرئیل، در رساندن وحی و رسالت خدا به سوی انبیاء امین است[۵۶] و در دستورات الهی هیچگونه خیانت و دخل و تصرفی نمیکند.