وظایف جبرئیل در قرآن
در قرآن کریم وظایف حضرت جبرئیل بیان شده است از جمله:
«ابلاغ وحی»
وحی که تنها راه ارتباط و تکلم بشر با خداوند است، طبق آیهی شریفه ذیل به سه طریق صورت میگیرد:
«وَ مَا کاَنَ لِبَشَرٍ أَن یکلَّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیا أَوْ مِن وَرَای حِجَابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولًا فَیوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یشَاءُ…؛ و شایستهی هیچ انسانی نیست که خدا با او سخن گوید، مگر از «راه وحی، یا از پشت حجاب»، یا رسولی میفرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحی میکند…»
در قسم سوم، ارسال وحی توسط رسول خداست و آن رسول، همان «جبرئیل امین» است که رسول الهی برای پیامبران خداست و پیامبران الهی، رسولان خدا بر سایر مخلوقات هستند؛ یعنی پیام خدا نخست به فرشتهی وحی داده میشود و او هر چه را خدای سبحان اذن داده باشد، به پیامبر خدا میرساند.
قرآن در پاسخ بهانهجویی یهودیان در انکار جبرئیل به عنوان فرشتهی وحی میفرماید:
«قُلْ مَن کاَنَ عَدُوًّا لِّجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلیَ قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَینَْ یدَیهِ»
بگو: کسی که دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا که او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است؛ درحالیکه کتب آسمانی پیشین را تصدیق میکند…»
همچنین در آیهی بعد، دشمن جبرئیل را نیز دشمن خدا معرفی کرده و کافر میداند؛ با این بیان که می فرماید بین فرشتگان خدا تفاوتی وجود ندارد و تفاوت مأموریت آنان، برای تقسیم مسئولیت است، نه اینکه موجب تضاد بین فرشتگان باشد.
بنابراین آیات شریفه پاسخی کوبنده به برخی بهانهجوییهای یهودِ عصرِ نزولِ قرآن است که رسول وحی را دشمن خود دانسته و به بهانهی اینکه وی دستورات دشوار دربارهی جهاد و جنگ میآورد، از ایمان به قرآن سر باز میزدند.
انکار یهود ابتدا حول شخصیت رسول مکرم دور میزد؛ به این بهانه که اگر قرآن بر محمد (صلیاللهعلیهوآله) که از فرزندان اسماعیل است، نازل نمیشد و بر یکی از بنیاسرائیل که از فرزندان اسحاق هستند، نازل میشد، ما به او ایمان میآوردیم.
اما پس از اینکه خداوند کذب آنان را آشکار کرد، محل نزاع را تغییر دادند و گفتند اگر آورندهی وحی، جبرئیل نبود ما به قرآن ایمان میآوردیم.
در این آیه، کلام از تکلم به خطاب سوق داده شده است؛ یعنی رسول خدا (صلیاللهعلیهوآله) نفرموده: جبرئیل آن را با اذن خدا بر قلب من نازل کرده، بلکه میفرماید: “بر قلب تو نازل کرده”؛
این تغییر اسلوب دلالت بر این میکند که جبرئیل در نازل کردن قرآن، گرفتن آن از ناحیهی خدا و رساندن آن به پیامبر هیچ استقلالی ندارد؛ بلکه مطیع امر الهی است؛ اما قلب رسول خدا، خودش ظرف وحی خداست و جبرئیل در آن قلب، دخل و تصرفی ندارد و فقط مأمور رساندن وحی است.
«یاری انبیاء»
نقش دیگری که در قرآن برای جبرئیل مطرح شده، حمایت و یاری پیامبران الهی است:
«…وَ ءَاتَینَا عِیسیَ ابْنَ مَرْیمَ الْبَینَاتِ وَ أَیدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُس؛[۱۸].
و به عیسی بن مریم دلایل روشن دادیم و او را به وسیلهی روح القدس تأیید کردیم.»
در این آیه جبرئیل را به “روحالقدس” تعبیر نموده است؛[۱۹] یعنی روحی که از خطا و پلیدیهای مادی طاهر و منزه است. جبرئیل در مراحل مختلف زندگی عیسی بن مریم، حضرت را یاری کرد؛ ابتدا زمانی که بر مادرش ظاهر شد و بشارت تولد او را به مریم داد، بعد در طول زندگی وی، یعنی از هنگام تولد تا آخر عمر شریفش، او را از خطر دشمنان حفظ کرد تا اینکه خداوند عیسای مسیح را به آسمان برد.[۲۱]
در سوره تحریم به یاری پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآله) توسط جبرئیل اشاره شده است: «…وَ إِن تَظَاهَرَا عَلَیهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبْرِیلُ…؛[۲۲]. و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (کاری از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل…»
نزول جبرئیل بر مریم مقدس
اگرچه جبرئیل به عنوان پیامآور وحی و شریعت و کتب آسمانی بر پیامبران الهی بوده و بر آنها نازل میشد، ولی برای رساندن پیامهای دیگر مانعی ندارد که با غیر پیامبر نیز روبرو شود؛[۲۴] چنانکه در جریان حمل حضرت مریم (سلاماللهعلیها) بر حضرت مسیح میفرماید:
«إِذْ قَالَتِ الْمَلَائکَةُ یامَرْیمُ إِنَّ اللَّهَ یبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِّنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسیَ ابْنُ مَرْیمَ…؛[۲۵]
(به یاد آورید) هنگامی را که فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند تو را به کلمهای [وجود با عظمتی] از طرف خودش بشارت میدهد که نامش مسیح، عیسی پسر مریم است…»
مراد از “ملائکه” ( اینکه به چه دلیل از لفظ جمع (ملائکه) برای اشاره به یک فرد (جبرئیل) استفاده شده است، مفسرین دلایلی مطرح کردهاند.) جناب جبرئیل است و منظور از بشارت، همان ماجرای بارداری حضرت مریم (سلاماللهعلیها) است که در سوره مریم به آن اشاره شده و از جبرئیل به “روح” تعبیر شده است:
«فَأَرْسَلْنَا إِلَیهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِیّاً؛[۲۹]
در این هنگام، ما روح خود را بسوی او فرستادیم و او در شکل انسانی بیعیب و نقص، بر مریم ظاهر شد.»
وجه تسمیه جبرئیل به روح : علت اینکه قرآن جبرئیل را روح نامیده، اقوال مختلفی است؛ از جمله اینکه او وجودی روحانی است، نه مادی، یا اینکه او وسیلهی احیاء دین و به قولی دیگر وسیلهی احیاء روح انسانهاست.