زمزمه عـرفان مطالب تربيتي، عرفاني و اخلاقي و كتاب‌هاي سركار خانم طاهره سادات زرگرمرادي
فقر مطلق(عبد) و غنی مطلق (معبود)
آیةالله جوادی آملی در چندین کتاب این آیة شریفه را مورد بحث و بررسی قرار داده است که با جمع‌بندی آنها می‌توان مفادّ و ثمرات پنج‌گانة زیر را از آیة شریفه برداشت نمود.
۱ـ وجود فقر مطلق نشانه هستی غنیّ مطلق
ایشان می‌نویسد: «فقر و نیاز ذاتی موجودات امکانی، نشانه‌ای روشن بر هستی آن موجود بی‌نیاز است و ناپایداری آنها نشانه وجود تکیه‌گاه خود پایدار، برای آنهاست. شاید آیات زیر بر این معنا دلالت داشته باشد: “یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ… ” وَمَا ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ».
۲ـ دعوت به خودشناسی برای شناخت خداوند متعال
ایشان یکی از راه‌های معرفت الله را خودشناسی دانسته‌اند و این آیه را یکی از آیاتی دانسته که انسان را دعوت به خودشناسی برای رسیدن شناخت خداوند متعال می‌کند. ایشان در تبیین انواع راه اَنفُسی می‌نویسند: «انسان با تفکّر در ذات و صفات و افعال خود به ذات و صفات و افعال مبدأ هستی پی می‌برد…
دقّت و تفکّر در این گونه سؤالات: «أَوَلَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنفُسِهِمْ…» ، انسان را به حقیقت، سراپا فقر و نیاز خودآگاه می‌کند؛ «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ» و پی جویی پاسخ صحیح آنها، او را به خدا و ربوبیّت او رهنمون می‌سازد.
انسان متفکّر از فقر و نیاز، ضعف و عجز، جهل و نادانی، امکان و حدوث خود ، به غنا و بی‌نیازی، قوّت و قدرت، علم و دانایی، وجوب و قدیم بودن خالق و مدبّر خود پی می‌برد . و از اینکه می‌بیند تصمیم‌های جدّی او نقض می‌شود و بسیاری از خواسته‌هایش جامه عمل نمی‌پوشد، نشانه‌های خدا را در درون خود می‌یابد» .
۳ـ تبیین مرز جدایی صفات خدا از مخلوقات
ایشان، در بخش دیگردر بحث «محکمات قرآن در صفات ذاتی» به پنج آیة کلیدی اشاره می‌نمایند که سومین آنها، آیة مورد بحث ماست. ایشان می‌نویسند: «خدا در هر سه مقام ذات و صفات و افعال، غنیّ محض است و دیگران در هر سه جهت فقیر.
اگر در کریمة فوق، تنها از فقر انسان یاد شده، بدان جهت است که تنها انسان سوار بر مرکب تکبّر و غرور است و باید او را متوجّه فقر خود کرد تا از این مرکب پیاده شود . و یا بدین علّت است که اگر خلیفةالله و کسی که از کرامت الهی برخوردار است، فقیر محض باشد، دیگران به طور مسلّم فقیرند.
وصف غنای حق، از تنزیه‌هایی است که هر جا تشبیهی در کار باشد، در کنار آن مطرح می‌شود. پس اول معلومات و توحید نظری، بعد با تدبر و تأمل به ارتباط با خدای خود بیشتر توجه می کند. انحصار غنا در خدا ، و اختصاص فقر به غیر او، مرز جدایی صفات خدا از صفات مخلوقات است و به تعبیر دقیق‌تر، دیگران در ذات و صفات و افعال خویش، تنها مظهر غنیّ بالذّات هستند.
پس هرگز نمی‌توان چیزی را در ردیف خدا و شبیه به او دانست و او را به صورت تشبیه بدون تنزیه وصف کرد» ، سمیع و البصیر بعد می گوید: لیس کمثله شیی . «انسان در پرتو توحید خدا، افزون بر رسیدن به نیازهای خود، از کرامت و حرّیّت نیز که بزرگ‌ترین موهبت الهی است، برخوردار می‌شود .
توضیح اینکه : انسان ذاتاً فقیر است و این نیاز، حدوثاً و بقائاً همه شئون او را فرا گرفته است؛ «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ». این فقر و نیاز، انسان را به عبودیّت و بندگی سوق می‌دهد. همه موجودات و از جمله انسان تکویناً بنده خدا هستند، ولی انسان در عالم تشریع، مختار است که موحّد و بنده خدا باشد یا آلهه دیگر را برگزیند و مشرک گردد.
ولی باید بداند که از غیر خدا کاری ساخته نیست و تنها خداست که همه شئون انسان و جهان را کفایت می‌کند؛ زیرا علّت کافی نبودن موجودی برای رفع نیاز چند جهت است که همگی آنها از صفات سلبیّة خدای سبحان است:
الف) جهل به نیازهای موجودات و از جمله انسان.
ب) با فرض عالِم بودن به نیازها، ناتوانی در برطرف کردن آن.
ج) بخیل بودن با فرضِ داشتنِ علم و قدرت…
اگر در پرتو توحید، همه شئون انسان تحت تدبیر خدا قرار گرفت و خدا وی را کافی بود، دیگر چیزی موجب زوال حرّیّت او نخواهد شد»
۴ـ مقوّم بودن فقر إلی الله در انسان
مؤلّف کتاب فطرت در قرآن در این زمینه می‌نویسد: «خدای سبحان که آفریدگار انسان است، فرمود: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ…». همه انسانها فقیر و نیازمند به خدا هستند. از این آیه استفاده می‌شود که فقر به خدا، مقوّم انسان است و اگر فقر به خدا مقوّم درونی انسان بود، دین خدا رافع این فقر است و به عنوان عین‌الحیاة و آب زندگانی است» (همان،).
بنابراین، از همه این دستاوردها، این نکته اساسی به دست می‌آید که: این آیة شریفه فقط در مقام اثبات یک امر واحد یا بیان برهان و استدلال واحد نیست این مطلب با توجّه به این که قرآن، کلام و وحی الهی و دارای بطون متعدّد معنایی است، قابل اثبات است.
ولی نکتة قابل ذکر آنکه ممکن است ظهور این آیه در اثبات امکان فقری که سایر دستاوردها با توجّه به آن و با محوریّت آن قابل استنتاج هستند، بیشتر است. از این رو، می‌توان گفت که جامع‌ترین معنا و یا کلیدی‌ترین معنا در آیه فوق، معنای امکان فقری است. آیه، اشاره به همان فقر ذاتی و لیسیّت وجودی ممکن است.
خلاصه اینکه
در ممکن، هر صفتی و فضیلتی یافت شود و منسوب به وی گردد، عَرَض و خارج از ذات وی است و به عکس، در واجب هر صفتی و کمالی که نسبت به آن ذات مقدّس داده شود، عین ذات و عین حقیقت آن فرد متعال و عین هویّت مطلقة او خواهد بود»
(بانوی مجتهده نصرت امین(ره)، نیز می‌نویسد:
«شکّی نیست که هر موجود ممکنی خواه نبی باشد یا ولی، مَلَک باشد یا بشر، هر قدر بزرگوار باشد، فقیر محض است: “یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ”. از خود هیچ ندارد و هر چه از فضایل و کمالات دارد، از سرچشمه احسان مبدأ عالم، ترشّحی به وی رسیده است .
و در این آیات اشاره به این دارد که ای انسان ، تو با این مقام بلندی که احراز نموده‌ای، از جهت وجود امکانی، فقیری و هر چه داری از طرف پروردگار توست که باید همیشه نعمت‌های او را در نظر داشته باشی و در مقام شکرگزاری برآیی»
فقر وجودی همه موجودات در همه عوالم وجود
علاّمه طباطبائی ، ضمن تبیین معنای غنی و فقیر در آیة مذکور، ملاک در فقر و غنا در آیه را خالق و مدبّر بودن خداوند متعال دانسته که معیار و ملاک برهان امکان فقری است .
۱ـ منظور از فقر و غنای در آیة شریفه ـ بر اساس امکان فقری، همه ممکنات در تمام عوالم وجودی دارای فقر وجودی هستند و این صفت زایل‌شدنی نیست و به همین دلیل، این فقر إلی الله، مقوّم ذات همه موجودات ممکن به ویژه انسان است. خداوند فقر را ذاتی انسان قرار داده است از این رو انسانها همواره به خدا نیازمندند ولی اکثر آنها این معنی را درک نمی کنند یا نمی خواهند که درک کنند.