بحثی راجع به تسبیح 

بحثی راجع به تسبیح

 

«سبح» امر به تسبح سبحان الله گفتن، تنزیه خداوند از نقص و بدی و بدخواهی، تقدیس او به عظمت. و از سباحت: شتاب روان و دورشدن ، شناوری در آب و هوا ، در زندگی پیشرفتن آرام گرفتن، و سخن بسیار گفتن. و نیز گفته شده:

 

*«تسبیح» به معنای ذکر و تذکر و عبادت خاص ، از اصطلاحات مخصوص قرآن است . که بصورتها و اشتقاقها و نسبتها و متعلقات مختلف آمده «سبحان الله» ، «سبحان ربک» ، «یسبح له من فی السموات والارض و الطیر …..یسبحون بحمد ربهم .»

 

«تسبح له السماوات و الارض» ، «یسبح الرعد بحمده» ، «سخرنا مع داود الجبال یسبحن والطیر ، انا سخرنا الجبال معه یسبحن بالعشی والاشراق .» «ونحن نسبح بحمدک» «یسبح لله ما فی السموات وما فی الارض ».

 

در بعضی آیات تسبیح ، فاعل آن ذکر نشده سبحان الله ، و در بعضی آیات، فاعل آن آسمانها و زمین یا آنکه یا آنچه در آنها هستند . فرشتگان ، انسانها ، رعد ، طیر ، کوه آمده است .

 

متعلق تسبیح گاه ذات مقدس بدون واسطۀ حرف است «یسبحوه ، یسبحونه، نسبحک» . در بیشتر موارد بواسطه حرف «لام» آمده « یسبح لله ، سبح لله .» و بسیاری از آیات متعلق آن حمد ـ یا حمد رب آمده است . « نسبح بحمدک ، سبح بحمد ربک ». و گاهی متعلق تسبیح اسم رب است «سبح اسم ربک الاعلی.» «فسبح باسم ربک العظیم»

 

در این گونه آیات فعل تسبیح بصورت امر آمده که مخاطب و مکلف شخص رسول اکرم (ص) است ، و شاید توجه به این امر به دیگران بواسطه و از جهت پیروی از آن حضرت باشد .

 

از مجموع این آیات معلوم میشود که معنا و حقیقت تسبیح از نظر قرآن عام و ساری در همه موجودات است و اختلاف در نسبتها و متعلقات راجع به کیفیت و خصوصیتی از تسبیح الله است که در هر موجودی رخ می نماید . و از مفهوم مشترک لغوی تسبیح، می توان حقیقت عام و ساری تسبیح را در همه موجودات آن چنانکه در این آیات آمده فهمید .

 

تسبیح = از سبح ( مصدر مجرد ) برآمده که معنای لغوی و متناسب آن . شتاب دور شدن و شنا نمودن و آسان و روان رفتن و برای کاری دست و پا زدن است:

 

(کل فی فلک یسبحون ، و السابحات سبحا ، وان لک فی النهار سبحا طویلا )

 

و هیئت تفعیل دلالت بر تکثیر و کوشش دارد. پدیده های هستی با همه اختلافی که در صورتها ، و کمالات ، و مراتب، و حدود ، دارند در همین معنای لغوی و مفهوم هیئت تسبیح مشترکند . همه آسان و پیوسته و کوشا و منظم، حرکات شناوری دارند .

 

تسبیح تکوینی

 

این حرکات و کوشش ها ، از درون ذات و هستۀ اصلی و هستی آنها انگیخته میگردد، و سربرمی آورد ، نمودار آن حرکت ذاتی ، حرکات کمی و کیفی و زمانی و مکانی میباشد . و نظامات و قوانین حاکم و حکیمانه، این حرکات را تنظیم و تحکیم می نماید.

 

قدرت نیروی (ذاتی ) ، مبدأ اینگونه حرکات و قوانین حکیمانه و ناظم سلسلۀ حرکات می باشد . و از حرکات ذاتی متسلسل، رشتۀ زنجیری امواج تسبیح صورت می بندد و آهنگهای موزون آن پدپد می آید . همین رشته زنجیری امواج است ، که دانه ریز و بسیار ریز درشت و بسیار درشت کائنات را بصورت منظم واحدی، بهم پیوسته و هم آهنگ میدارد . و قدرت و ارادۀ حکیمانه ای را می نماید که همه از او و بسوی او میباشند ( انا لله وانا الیه راجعون )

 

صورتهای متنوع و متکامل وپیوسته موجودات، پدیده ای از زنجیر حرکات تسبیحی است که ذات و کمال مطلق الله را در ظرف و رشتۀ محدود خود ابراز میدارد . و نیز نشانی از قدرت ، اراده ، و حکمت پروردگار هستی بخش است.

 

سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ حدید ۱،

 

سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۖ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ، صف۱

 

سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۖ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ حشر ۱

 

يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ جمعه ۱

 

يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۖ لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ ۖ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ تغابن ۱

 

تسبح له السماوات السبع و الارض و من فیهن از ایه ۴۴، ۱۷

 

این گونه تسبیح عام ، نأسّی از شعور طبیعی ، یا فطری، یا عقلی به قدرت و ذات مطلق الله است . برتر و کامل تر از این تسبیح ، تسبیحی است که از شعور به کمال و جمال و رحمت و نعمت خاص ناشی میشود . که کلمه جامع این صفات ، «حمد» است .

 

( وان من شیء الایسبح بحمده ولکن لا تفقهون تسبیحهم سوره اسری آیه ۴۴

 

(و یسبح الرعد بحمده رعد ۱۳ ) ـــــ (سبح بحمد ربک قبل طلوع…طه ۱۳۰ ــ غافر آیه ۵۵ ).طه ۱۳۰

 

وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ ق ۳۹

 

وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ طور ۴۸

 

فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ حجر۹۸

 

فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ ۚ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا النصر ۳

 

کامل تر از تسبیح بحمد، تسبیح «رب» است ، که بیش از استشعار به حمد، مبین شعور به تربیت و تکمیل ناشی از حمد می باشد ، این گونه تسبیح مخصوص فرشتگان و آدمیان برتر میباشد.

 

و بالاترین تسبیح آنست که از درک صفت ربوبی اعلی و عظیم برآید و مخصوص انسان اعلی و مورد خطاب این دو آیه است ( فسبح باسم ربک العظیم) ، «سبح باسم ربک الاعلی ) که در رکوع و درسجود امر شده و رازی دارد که بیان می شود

 

{از این آیات و تعبیرات و نسبتها چنین بر می آید که حقیقت عمومی و مشترک تسبیح ، جوش و خروش است که از درون ذرات موجودات رخ می نماید و هر یک با نظم و پیوستگی و آهنگ خاصی در سیر کمال و قدرت ربوبی پیش میروند. با اینگونه تسبیح طبیعی و فطری ، مسبح از یک سو خود را از نقص و آلودگی پاک و استعداد و قدرت ذاتی خود را ظاهر و کامل می نماید . از سوی دیگر منشأ خیر و تربیت دیگران میگردد.

 

ذره ذره عاشقان آن جمال می شتابند در علو همچون نهال

 

سبح لله هست اشتابشان تنقیۀ تن میکنند از بهرجان

 

پس از این گونه تسبیح که ناشی از حرکات و تموجات طبیعی موجودات است ؛ و پس از شعور فطری به حمد که درک کمال مطلق است ؛ مرتبه ظهور عقل و اختیار است که مسبح هم پستی و نقص خود را درک و تصور می نماید، و هم تنزه و جلال ربوبی را در می یابد ( ذل العبودیه و عز الربوبیه )

 

با ادراک نقص ، و توجه به سرشاری خود از قدرت و استعداد برای برتری، بکوشش در می آید . و بادرک محصول کوشش خود که همان وصول به کمال برتر است ، امید وار می شود و عزم و همتش بیشترمی گردد و مانند شناور هرچه بیشتر تصمیم میگیرد و قوا و اعضای خود را منظم می نماید ، و به آنها قدرت میدهد و به تناوب به حرکتشان در می آورد ، و هر وسیله ای را برای طی طریق خود استخدام می نماید و هر مانعی را با عزم خود بر میدارد و امواج را می شکافد . تا از ربوبیتی به ربوبیت برتر و از هر کمالی به کمال بالاتر رسد ، و در هر مرحله از کمال ، افق روشن تری برایش نمایان میشود .

 

«از تسبیح اسم رب ، تا عین رب ، تا حمد رب ، تا اسم رب اعلی».

 

اگر مسبح شناور، اندکی غافل و متوقف شود ، و یا خود را در برابر موانع و امواج ببازد، مغلوب می شود و در کام امواج فرو می رود و هستی و بقایش که عین حرکت ، یا در گرو آنست از میان می رود . }