حالات نفس در قرآن 

حالات نفس در قرآن

حال کمی با نفس آشنا شویم ، در قرآن برای نفس، مراتب یا حالاتی را بیان می کند مانند:

 نفس مسوّله: از تسویل به معنی ارائه تصویر زشت به صورت زیبا و بر عکس می باشد مانند “الَّذینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً”۶۲

 نفس مسوّله روح را اسیر می کند در نتیجه روح فرمانبر نفس می شود مانند اسارت روح قابیل در چنگال نفس مسوّله که منجر به زیبا جلوه دادن قتل برادرش هابیل شد.

“فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخیهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرینَ”۶۳

و یا نفس مسوّله برادران یوسف که نقشه قتل برادر، و سپس به افکندن او در چاه، تن در دادند.

“قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمیلٌ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنی‏ بِهِمْ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ”۶۴

و یا نفس مسوّله سامری که با استفاده از مکاشفه، گوساله پرستی راه انداخت

“قالَ بَصُرْتُ بِما لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُها وَ کَذلِکَ سَوَّلَتْ لی‏ نَفْسی‏” ۶۵

گفت: من چیزى دیدم که آنها نمى‏دیدند. مشتى از خاکى که نقش پاى آن رسول بر آن بود برگرفتم و در آن پیکر افکندم و نفس من این کار را در چشم من بیاراست.

و بيشتر از حالات نفس در کلام علمای اخلاق، اشاره به « نفس اماره، لوامه ، مطمئنه» ذکر شده.

“نفس اماره” : یعنی به منکر بسیار امر میکند و از معروف بسیار باز می دارد، و اگر رحمت و عنایت الهی شامل حال بنده اش نشود ، ممکن است گرفتاری های بسیاری به دنبال بیاورد ، که حضرت یوسف هم از نفس اماره می نالد و به خدا پناه می برد که در سوره یوسف می خوانیم :

“ان النفس لامارة بالسوء الا ما رحم ربی

وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ ۖ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَىٰ بُرْهَانَ رَبِّهِ

 ۚ كَذَٰلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ ۚ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ” ۶۶

و نیز امام علی (ع ) فرمود: “کم من عقل اسیر تحت هوی امیر” .

“نفس لوامه” : یعنی وجدان بیدار و ملامتگر که از شئون مثبت نفس می باشد؛ مثلا در تبهکاری یا کوتاهی در کمال ، از درون خود را سرزنش می کند مانند :

“و لا اقسم بالنفس اللوامة”۶۷

و از عظمت این حالت نفس ، اینکه خداوند در سوره قیامت می فرماید: قسم می خورم به روز قیامت و قسم می خورم به نفس ملامتگر. از مراحل خوب و حالت دیگر نفس ،«نفس ملهمه» ، و مطمئنه ، راضیه و مرضیه است .

نفس ملهمه” : یعنی نفس الهام گر که از شئون مثبت و عالی نفس می باشد مانند: “

“و نفس و ما سواها فالهمها فجورها و تقواها”۶۸٫

 “نفس مطمئنه” : یعنی نفس آرامش یافته که عالیترین مرحله آن می باشد مانند:

“یا ایتها النفس المطمئنة ارجعی الی ربک راضیة مرضیة”۶۹٫

 نفس مطمئنه اول به مقام نفس راضیة می رسد یعنی نفس از حق تعالی راضی است ولی معلوم نیست که حق هم از او راضی است یا نه. يكي از مقامات خوب نفس (مقام رضا ) است که از مقامات مهم سیر انفسی است. مرحوم سبزواری در پایان منظومه می گوید: شاد بودن به قضای الهی مقام رضاست و صاحب مقام رضا به قضا هرگز اعتراض نمی کند…

” نفس مرضیه“، یک درجه بالاتر از نفس راضیه است زیرا حق تعالی نیز از او راضی است که نفس مرضیه می شود. این چنین نفسی مخاطب به خطاب

“فادخلی فی عبادی و ادخلی جنتی”

 می شود. این تعبیر “جنتی” منحصر به فرد در قرآن است که اشاره به جنت خاصي دارد، كه خداوند به خود نسبت داده و مقام بسيار عظيم و درجات عاليه اي براي مقربين سالكين الي الله است.