مراتب و مراحل یقین
مراتب و مراحل یقین چیست و ملاک و معیار یقین برای انسان چه میباشد؟
خلاصه پرسش
مراد از حقیقت یقین چیست؟ مراحل آن و ملاکی که باید باشد تا به او گفته شود «انسان دارای یقین» چیست؟
پاسخ اجمالی
یقین در منطق و فلسفه، دارای دو اصطلاح است:
یکی یقین به معنای اعم که عبارت است از: قطع به چیزی و دیگری به معنای اخص که عبارت است از: «علم قطعی مطابق با واقع» و یا «علم به چیزی همراه با قطع به اینکه خلاف آن هرگز صحیح نخواهد بود».
یقین به معنای اخص دارای دو ویژگی است که هر علمی که این دو ویژگی را داشته باشد، به آن یقین گفته میشود.
یکی قطع به آن چیز و دیگری قطع به اینکه صحیح بودن خلاف آن محال است.
اما طبق آنچه عارفان و اهل شهود از علم و یقین گفتهاند، یقین دارای سه مرتبه است. این سه مرتبه عبارتاند از:
«علم الیقین»، «عین الیقین» و «حق الیقین».
پاسخ تفصیلی
«یقین» در لغت، به معنای شک نداشتن در یک امر و محقّق بودن آن است.۷
در منطق و فلسفه؛ یقین دارای دو اصطلاح است: یکی یقین به معنای اعم که عبارت است از: قطع به چیزی و دیگری به معنای اخص که عبارت است از: «علم قطعی مطابق با واقع»۸
و یا «علم به چیزی همراه با قطع به اینکه خلاف آن هرگز صحیح نخواهد بود». ۹ در مقابل یقین به معنای اعم، ظنّ(گمان)، شک و وهم قرار دارند که در هر کدام به نحوی امکان خلاف وجود دارد. ۱۰
در ظنّ و گمان، احتمال خلاف ضعیفتر از علم به آن چیز است و در وهم به عکس و در شک هر دو مساویاند.
یقین به معنای اخص دارای دو ویژگی است که هر علمی که این دو ویژگی را داشته باشد، به آن یقین گفته میشود؛ یکی قطع به آن چیز و دیگری قطع به اینکه صحیح است و خلاف آن محال است.
پس، یقین به معنای اخص در حقیقت مرکب از دو علم است؛ یکی علم به چیزی و دیگری علم به خلافپذیر نبودن آن.
راه به دست آوردن یقین در منطق استفاده از برهان است. برهان، قیاسی است که مقدمات آن از قضایای یقینی و به اصطلاح «یقینیات» باشند.
یقینیات گزارههایی هستند که علاوه بر قطع به درستی آنها، احتمال خلاف در آنها منتفی است و عبارت اند از: اولیات، مشاهدات، مجربات، متواترات، حدسیات و فطریات. ۱۱
بنابر این، یقینیات طبق اصطلاح منطقی و فلسفی، دارای اقسامی است و درجات آنها یکسان نیست؛ زیرا بدیهیات اوّلی در نظر اهل منطق دارای بالاترین رتبه یقین است؛
به جهت اینکه اقتضای علم منطق که علم صحیح فکر کردن است، این است که گزارهها را به گونهای رتبه بندی کند که انسان با ارجاع هر علمی به آنچه قطعیت آن ثابت است، به درستی علم خود پی ببرد.
از آنجا که یقینیّات نظری، به اوّلیات بر میگردند و همه اوّلیات نیز خود به نوعی به اجتماع نقیضین بر میگردند، منطقیها آنها را در رتبه بالاتر قرار میدهند.