زمزمه عـرفان مطالب تربيتي، عرفاني و اخلاقي و كتاب‌هاي سركار خانم طاهره سادات زرگرمرادي
راه‌های کسب زهد و عوامل آن
زهدورزی نیازمند زمینه‌هایی است که از آن به عنوان راه‌ها و عوامل زهد یاد می‌شود. از مهم‌ترین این زمینه‌ها و عوامل می‌توان به موارد زیر‌اشاره کرد:
۱٫ ایمان به خدا:
ايمان به خداوند، زمينه ساز زهد و بى نيازى و انقطاع از مردم و پیوستن به خدا است.(هود، آیه ۵۱؛ شعراء، آیات ۱۰۹ و ۱۲۷)
۲٫ ایمان به تقدیرات الهی:
ايمان و اعتقاد به تقدير الهى یعنی نوشته شدن هر چيزى براى انسان از قبل از خلقت، زمينه زهدورزى و عدم شادى بر برخورداريها و عدم ناراحتى در از دست دادن‌ها است.(حدید، آیات ۲۲ و ۲۳)
۳٫ ایمان به پاداش الهی:
ايمان به برترى پاداشهاى الهى براى مؤمنان و صاحبان عمل صالح، زمينه ساز زهدورزى آنان است.(هود، آیات ۴۵ و ۴۹ و ۵۱؛ شعراء، آیات ۱۰۶ و ۱۰۹ و ۱۲۷)
۴٫ یادکرد بسیار آخرت:
از وصیت‌های امام علی(ع) به فرزندش امام حسن – ع – این است: أكثِر ذكرَ الآخرهًْ و ما فیها من النّعیم و العذابَ الألیم یُزّهِدُكَ فی الدّنیا و یُصغّرُها عندك؛ بسیار به یاد آخرت و نعمت‌های آن و عذاب دردناكی كه در آن است باش که یادآوری این امور تو را نسبت به دنیا بی‌رغبت نموده و دنیا را در نظر تو كوچك می‌كند.(بحار الانوار، ج ۷۷، ص ۲۲۴)
۵٫ یقین:
ریشه و خاستگاه زهد یقین نسبت به خدا و آخرت و امور دیگر است. امام علی – ع – فرمود: اصل الزُّهدِ الیقینُ؛ ریشه و اساس زهد، یقین است. (غرر الحكم، ص ۲۷۵، ح ۶۰۵۸)
۶٫ مرگ:
یکی از عواملی که در زهدورزی بسیار نقش دارد، مرگ است. در قرآن از مرگ به یقین نیز تعبیر شده است.(حجر، آیه ۹۹) شاید مراد امام علی(ع) نیز از یقین همین مرگ بود که آن را اساس زهد دانسته است. امام كاظم(ع) هنگامی که بر سر قبری حضور یافتند، فرموده است: انّ شیئاً هذا آخِرُهُ لَحَقِیقٌ أن یُزهَدَ فی أوّلِهِ؛ همانا دنیایی كه نهایت و آخرین منزلش این است، پس سزاوار است كه از ابتدا نسبت به آن زهد ورزیده شود.(بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۲۰)
۷٫ معرفت:
معرفت و شناخت نسبت به حقایق هستی از جمله ارزش دنیا و آخرت موجب می‌شود تا انسان گرایش به زهد نسبت به دنیا پیدا کند. از نظر امام علی(ع) حتی داشتن اندکی از معرفت نیز می‌تواند این زهد را بیافریند. ایشان فرموده است: یسیرُ المعرفهًْ یوجبُ الزّهد فی الدّنیا؛ داشتن اندکی از معرفت و شناخت، موجب بی‌رغبتی نسبت به دنیا خواهد شد.(غرر الحكم، ص ۶۳، ح ۷۶۵) آن حضرت(ع) در جایی دیگر می‌فرماید: كیف یزهدُ فی الدّنیا من لا یعرفُ قدر الآخرهًْ؛ چگونه می‌شود كسی كه شناخت و معرفتی نسبت به آخرت ندارد، در مورد دنیا زهد ورزیده و بی‌رغبت باشد. (غرر الحكم، ص ۱۴۶، ح ۲۶۵۲)
۸٫ مرگ شهوت:
انسان باید به گونه‌ای عمل کند که شهوت‌های نفسانی بر روان وی چیره نباشد و به نوعی شهوت در دلش مرده باشد تا بتواند زاهد شود. امام علی – ع – فرموده است: كیف یصل الی حقیقهًْ الزّهد من لم تمُت شَهوته؛ چگونه می‌شود انسانی كه شهوت (و خواسته‌های نفسانی) را در درون خود از بین نبرده است، به حقیقت زهد دست پیدا كند؟(غرر الحكم، ص ۲۷۶، ح ۶۰۶۴)
۹٫ بریدن از دنیا:
رسول خدا – ص – فرموده است: كیفَ یَعملُ الآخرهًْ من لا ینقطعُ من الدّنیا رغبتهُ؛ چگونه انسانی كه میل و رغبتش به دنیا قطع نشده، برای آخرت خویش كار كند. (بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۸۲)
پایان پیام/ ۱۶۷
زهد یکی از فضایل اخلاقیست
زهد که یکی از فضایل اخلاقی است و مورد تشویق و ترغیب روایات اهل بیت (علیهم السلام) است، این است که انسان با این که طبعا به چیزی میل و رغبت دارد، به خاطر داشتن فکر و هدف بالاتر، از آن چیز صرف نظر کند و در فکر تامین هدف بالاتر باشد . یعنی انسان در عین این که قدرت و امکان آن را دارد که لباس خوب بپوشد و غذای لذیذ بخورد و در مسکن عالی بنشیند و بر مرکب گران قیمت سوار شود، اما برای این که مسؤولیت خود را بهتر انجام بدهد و با مردم مستمند و دردمند همدردی و همرنگی داشته باشد و خشنودی پروردگار را به این وسیله جلب کند، از همه اینها صرف نظر کند و امکانات خود را در راه رفاه مستمندان و تامین زندگی محتاجان صرف نماید و خود با زندگی ساده بسازد و از تنعم و تجمل و لذت گرایی پرهیز کند .
بنابراین زهد که این همه مورد تشویق احادیث اسلامی است و یکی از فضایل مهم انسانی است، بر دو پایه استوار است:
۱- کیفیت روحی،
یعنی با این که به چیزی طبعا میل دارد و مورد علاقه قلبی اوست و فراهم کردن آن نیز برای او ممکن است، ولی بخاطر تامین هدف بالاتر که هدف الهی و معنوی است، توجه خود را از آن چیز برمی دارد و به جانب آن هدف والا توجه می کند .
۲- در زندگی عملی خود،
ساده زیستی و قناعت را پیشه خود می سازد و از تنعم و تجمل و لذت گرایی پرهیز می نماید
تفاوت زهد در اسلام که مورد تشویق است و رهبانیت که مذموم است، این است که رهبانیت یعنی بریدن از مردم و روآوردن به گوشه گیری به خاطر این که دنیا و آخرت (از نظر راهب) سازگاری ندارند . ولی زهد در اسلام، این است که انسان نه تنها به مسائل اجتماعی و اقتصادی و سیاسی که مسائل زندگی انسانهاست پشت نمی کند، بلکه دخالت در آنها را لازم می داند، اما به واسطه فکر و هدف مهمتر و والاتر، از آن چه مورد رغبت و موجب لذت اوست، چشم می پوشد و برای خود زندگی ساده و بی تکلف را انتخاب می کند تا این که بهتر از عهده مسؤولیت و تعهد در مسائل اجتماعی و سیاسی و اقتصادی برآید . و در نتیجه، فرق بین زاهد و راهب با این که هر دو از تنعم و لذت گرایی می گریزند، این است که راهب از تعهد و مسؤولیت اجتماعی نیز می گریزد و به صومعه و دامن کوه پناه می برد و از مردم می برد ولی زاهد به مردم روی می آورد و جامعه و ملاکهای آن و تعهد اجتماعی را محترم می شمارد و تجمل و لذت گرایی را ترک می کند و خدمت به مردم و انجام مسؤولیت خود را عبادت می داند . زاهد در حقیقت بر خود تنگ می گیرد تا دیگران را برای جلب خشنودی خدا به آسایش برساند; زیرا قلب حساس و دل دردآشنای او همیشه در فکر دردمندان ومحتاجان است و شادمانی او در این است که خاری را از سر راهی بردارد و دست بر سر یتیمی بکشد و بازوی ناتوانی را بگیرد و دل شکسته ای را شاد کند .